ماجرای دل انگیز آبشخاتون عروس هلاکو خان
شمس و طغرا نخستین رمان ایرانی است که میرزا محمدباقر خسروی از شاهزادگان قاجار آنرا در سال ۱۲۸۷ نگاشته است. در این اثر دوره آشفته حمله مغول به ایران ترسیم شده‌است و با اینکه زمینه اثر تاریخی است اما مولف آن را با روایت داستانی عاشقانه و گیرا ، که سرشار از ماجراهای هیجان آفرین است ٬ همراه کرده است.
این کتاب از اولین نمونه های رمان تاریخی در زبان فارسی است که حدود صد سال پیش نوشته شده است.
این کتاب تاریخ مجملی است از وقایع بیست و چهار ساله فارس و زمان پادشاهی آبش خاتون اخر اتابک از سلسله سلغریان. در حقیقت این رمان ، تصویری از زندگی اجتماعی مردم فارس و حوادث قرن هفتم هجری در این منطقه را ارائه می دهد.
«شمس و طغرا» رمانی است که آمیخته با بعضی وقایع تاریخی و مطالب جغرافی و دقایق اخلاقی که مولف آن در سنه ۱۳۲۵ هجری در موقعی که شهر کرمانشاه وطن او ، به واسطه تهاجم اغراض فاسده و تراکم شرور و فتن و تطاول اشرار و اوباش بکلی منقلب و مضطرب گشته و باب قتل و غارت و هتک ناموس در آن مفتوح و راه اسایش و صون مال و جان و ابرو از آن مسدود امده (قرارا من الفتنه) عیالات خود را برداشته به یک از دهات دوراز شهر رفته ، درنهایت ملالت و افسوس به حال وطن عزیز و ابنای وطن خود به سر می برد.
این رمان، دربردارنده ماجراهای یک دوره 24 ساله از تاریخ فارس، هم‌زمان با سلطنت «آبشخاتون»، آخرین اتابک سلغری فارس است که در سه جلد با عنوان‌های شمس و طغری؛ ماری و نیزی و طغرل و هما تدوین شده است. رمان داستان قهرمانی را حکایت می‌کند به نام «شمس» که با وجود بیزاری از مغولان، در جریان آتش‌سوزی خانه امیر مغول، دختر وی، «طغری» را از آتش نجات می‌دهد و همین حادثه باعث به وجود آمدن عشقی میان آنان می‌شود، شمس با همه سختی‌ها مبارزه و سرانجام با طغری ازدواج می‌کند. اما ماری، کنیز اهدایی ملکه مصر را نیز به عقد خود درمی‌آورد و افزون بر او، عاشق «آبش خاتون» نیز می‌شود. بعدها بر اثر زلزله‌ای مهیب، طغری جان خود را از دست می‌دهد، اما آبشخاتون و ماری هم‌چنان در کنار یکدیگر به زندگی ادامه می‌دهند. جلد سوم کتاب نیز شرح ماجرای دل‌باختگی طغرل و سپس شمس به هما است.
