گُناباد مرکز شهرستان گناباد واقع در جنوب استان خراسان رضوی است. این شهر از کهن‌ترین شهرهای ایران است و قدمت بلدیه و شهرداری در آن به سال ۱۳۱۶ بر می‌گردد. بر اساس آمار سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران، جمعیت شهر گناباد ۴۰،۷۷۳ نفر بوده‌است. این شهر از نظر جمعیت ۲۱۵ اُمین شهر کشور و ۱۳ اُمین شهر استان خراسان رضوی می‌باشد. شهر گناباد از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۹۰، رشد جمعیت ۵/۲۲٪ داشته‌است.[۲]
عمیق‌ترین و قدیمی‌ترین قنات جهان (قنات قصبه) در گناباد قرار دارد.[۳] این قنات از دورهٔ هخامنشیان[نیازمند منبع] تاکنون، عامل تولید و حیات در شهر گناباد بوده‌است. این قنات به شماره ۵۲۰۷ در یونسکو در سال ۱۳۹۵ ثبت شده‌است.[۴]
گناباد را در منابع عربی و اسلامی جَنابد و کَنابد و ینابد نیز ثبت کرده‌اند.[۵]
در موردریشه و وجه تسمیه این شهر اقوال مختلفی مانند گیوآباد - گناه آباد - گون آباد - گَوَن آباد- کن آباد مطرح است که برخی از آن‌ها عبارتند از:
گُن به معنای دیو باشد و گناباد را از آن جهت گناباد گفته‌اند که حفر قنات قصبه کار انسان‌های عادی نبوده‌است.
گنابد جمع گنبدها بوده زیرا که در شهر گنابادِ قدیم، تمام منازل به صورت گنبدی ساخته می‌شده‌است.
گناباد در اصل گُون آباد بوده و گون در ترکی به معنای خورشید می‌باشد و از آن جا که طبق علم نجوم قدیم، ربع مسکون به هفت اقلیم تقسیم گشته و اقلیم چهارم منسوب به خورشید بوده‌است و گناباد در همین اقلیم است از این رو به گون آباد که معنای آن خورشید آباد می‌شود مشهور شده‌است.[۵]
در اصل گَوَن آباد بوده، گُون یا گَوَن گیاهی است که در منطقه گناباد زیاد می‌روید از این رو آن را گون آباد نامیده‌اند که بر اثر کثرت استعمال به گناباد تغییر یافته‌است.[۵]
گناباد در اصل کن آباد بوده به دلیل کناتها و کندن قنات (لباف خانیکی)
گناباد در اصل گیو آباد بوده زیرا گیو و گودرز مدتی حاکم منطقه بوده‌اند و در جنگ دوازده رخ و جنگ پشن نیز ساکن در منطقه بوده‌اند. (استرآبادی در بحیره و حمدالله مستوفی) کل منطقه ای که در دوره اسلامی قهستان نامیده شده و بعد به قاینات مشهور گردیده را در عهد قدیم گنابد می‌گفته‌اند چنانچه سیاه کوه و رشته کوه قهستان را هم در دوره ای کوه گنابد گفته‌اند.
گناباد در اصل گناه آباد بوده به دلیل اینکه در جنگ دوازده رخ بر خلاف میل کیخسرو، پیران ویسه کشته شد و کیخسرو امپراتور ایران بسیار ناراحت شد و آن را گناهی بزرگ شمرد و پیران را دشمنی خردمند و دانا نامید که نباید کشته میشدبه کفاره این گناه دستور کندن چند کاریز در گناباد داد. (یاحقی - تابنده)
مطابق با کتب قدیمی نام قدیم گناباد بعد از اسلام جنابد بوده که به معنی جن آباد است. جن معادل کلمه دیو در زبان فارسی قدیم است. پس نام قدیم گناباد دیوآباد بوده و علت آن این است که حفر قنات عظیم قصبه در توان انسان‌های معمولی نمی‌دیدند و آن را به دیوها نسبت می‌دهند. قبرستان گَبرها در زیبد و قبرهای گبرها در قصبه شهر دلیل اصلی این عقیده است. دین گبرها دیویسنا بوده و این آيينی است که قبل از زرتشت در ایران حاکم بوده است و در برخی منابع مرکز دین دیویسنا را گناباد دانسته‌اند.(وجود آبادی‌هایی با اسامی قدیمی‌تر از زدتشت نیز موئد این نکته است)
این شهر دارای تعداد بسیار زیادی کاریز است: قنات قَصَّبه شهر، عمیق‌ترین و پر آب ترین قنات‌های ناحیه خراسان در این منطقه قرار دارد. قسمت مرکزی گناباد را در دوره ای قصبه شهر می‌نامیدند. (مجله سیمرغ و دریای پارس، «جنگ دوازده رخ درسها و عبرتها»، محمد عجم) .[۶]
تاریخچه
دوازده بار در شاهنامه ی فردوسی، در بعضی نسخه‌ها کنابد، در بعضی جنابد و گنابد یاد شده بطوریکه زیبد و گناباد را محل جنگ‌های توران و ایران دانسته‌اند.[۲][۷] به گفتهٔ شاهنامه، «پیران ویسه» وزیر کاردان افراسیاب در گناباد به خاک سپرده شده و مدفن او هم‌اکنون در گناباد است.[۸]
از دیگر مواردی که می‌توان اشاره نمود، گذر ناصرخسرو از بخش کوهستانی کاخک و روستای کلات و کوهپایه‌های سلسله جبال قهستان که دارای درختان پسته کوهی فراوان بوده‌است و در سفرنامهٔ خود به آن اشاره نموده‌است.
در کتاب تاریخ حافظ ابرو، خراسان در سده‌های ۸ و ۹ هجری قمری به دوازده ولایت تقسیم گردیده‌است که گناباد، مرکز ولایت قهستان بوده‌است.[۹] سه رویداد تاریخی قبل از اسلام یعنی حادثه جنگ ۱۲ رخ و فرار یزدگرد سوم به گناباد و ساخت قلعه زیبد و ایوان درب صوفه(ناتمام ماندن آن در اثر کشته شدن یزدگرد سوم در زیبد و در نتیجه به پایان رسیدن حکومت ساسانیان)و حرکت بهرام شاه در گناباد روی داده و در دوره اسلامی جنگ‌های مهم تاریخی علیه اسماعیلیان بنام جنگ ملاحده در قلعه‌های اسماعیلی گناباد و قاین روی داده‌است. .[۱۰] در شهر گناباد آب انبارهای عظیمی وجود داشته‌است که حداقل سه مورد آن‌ها در توسعهٔ شهری تخریب شده‌است. آب‌انبار مرکز گناباد (آب‌انبار حسینیه گناباد)در خیابان سعدی (شریعت سابق) تا سال ۱۳۶۳ فعال و مورد بهره‌برداری مردم بود. در زمستان آب برف و یخ را روانهٔ این آب انبار می‌کردند و در تابستان آب سرد و خنک می‌نوشیدند و به این آب انبار یخچال خانه هم می‌گفتند. گویا در تابستان‌های قدیم به مردم، یخ هم می‌فروخته‌اند.
آثار تاریخی و گردشگری
تا اوایل سال ۱۳۴۰، بافت این شهر خیلی قدیمی بود و علاقهٔ وافر اهالی به نوسازی شهرشان، سبب خراب شدن بعضی از آثار تاریخی شد که از آن میان باید از یک یخدان عظیم که ارتفاع گنبد مخروطی آن در حدود بیست متر بود و در نزدیکی مظهر قنات علی‌آباد قرار داشت، نام برد.مسجد جامع شهر گنابادمهم‌ترین آثار تاریخی، باستانی و گردشگری این شهر عبارت است از:
قنات قصبه شهر یا کاریز کیخسرو قدیمی‌ترین و عمیق‌ترین کاریز جهان مربوط به ۲۷۰۰ سال پیش
مدرسهٔ نجومیه، موزه مردم‌شناسی
موزهٔ تاریخی گناباد
خانه شریعت
آب انبار شریعت و موزه آب
مسجد جامع قدیم گناباد
قلعهٔ تاریخی عُمرانی گناباد
آثار تاریخی زیبد
سرو کهن نوقاب
مسجد جامع عبدالله نوقاب
مرقد علامه بهلول گنابادی
خانه خانیکی
بر اساس کتاب بلاذری جنگ نیزک ترخان و کشته شدن یزدگرد سوم آخرین امپراتوری ایران در این شهرستان در براکوه تنگل زیبد صورت گرفته‌است. جنگ دوازده رخ مهم‌ترین جنگ ایران و توران نیز در این منطقه روی داده‌است و قلعه زیبد و تنگل شهاب صورت گرفته‌است. نادرشاه افشار نیز در مسیر فتوحات خود مدتی در این منطقه و در دامنه براکوه اقامت نموده‌است. آثار تاریخی متعددی در این منطقه وجود داردمقبره امام زاده سلطان محمد عابد
قلعه زیبد از دوران یزدگرد Yazdegerd III
سرو زیبد
زیبد
ویرانه‌های ناشی از تخریب توسط سارقان آثار باستانی۱۳۱ اثر از آثار تاریخی شهرستان گناباد در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و ۸۰ اثر دیگر نیز برای ثبت شناسایی شده‌است.[۷] از مهم‌ترین این آثار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
قنات قصبه بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین قنات جهان مربوط به ۲۷۰۰ سال پیش و تنها اثر ثبت شدهٔ خراسان بزرگ در سازمان جهانی یونسکو[۸]
در شهرستان گناباد بیشتر از ۴۰۰ قنات وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها قنات قصبه شهر - کاریز رهن - کاریز خوششویی- کاریز زیبد - علی‌آباد- کاریز بیدخت کاریز بیلند - کاریز دیزقپرونده:چراغ مند.jpg
چراغ مندو کشف شده در کاریز رهنآرامگاه امامزاده سلطان محمد عابد در کاخک گناباد
قدمگاه حضرت علی (ع) در روستای دلویی
مسجد و برج تاریخی سموئی
مزار سلطانی بیدخت (مدفن چند نفر از بزرگان سلسلهٔ نعمت‌اللهی)
قلعه زیبد
محوطه قلعه شهاب
ارگ فرود
درب صوفه زیبد( که در شاهنامهٔ فردوسی از آن یاد شده گفته شده که اقامتگاه آخرین امپراتور ایران یزدگرد سوم بوده‌است همچنین گفته می‌شود مقبرهٔ پیران ویسه‌است.)
آرامگاه جغتای از خوانین مغول و یکی از پسران چنگیزخان در روستای گیسور معروف به جغتین
یخدان کوثر بیدخت[۹]
مدرسه ی نجومیه
موزه ی مردم‌شناسی گناباد
موزه ی آب گناباد
خانه شریعت
خانه خانیکی
مسجد جامع قدیم گناباد
قلعه ی دختر شوراب
بناهای تاریخی عمرانی
آسیاب‌های آبی کاخک
دشت ریواس زیبد
سرو زیبد
موزهٔ تاریخی باستان‌شناسی گناباد
قلعهٔ دفاعی کاخک
چنارهای باستانی کاخک
مسجدجامع علیا کاخک
مسجد جامع بازار کاخک
چنار بزرگ وکهنسال روستای روچی
منطقهٔ تفریحی وآسیاب‌های آبی قدیمی روستای روچی
موزهٔ زعفران
سرو کهن نوقاب
غار طبیعی روستای سنو
آب انبار جواهری واقع در روستای قوژد
کویر روشناوند
خانه اربابی روشناوند
اب انبار روشناوند
حمام روشناوندانبار آب میرزاآقا باغ آسیا
