کارهای لاکی ( مجموعه آثار هنرهای اسلامی خلیلی )

آثار لاک الکل منتشرشده در کتاب کارهای لاکی ، هسته مجموعه هنر اسلامی است که توسط دکتر ناصر خلیلی جمع آوری شده است. جاذبه تزئینات این آثار وی را به گردآوری این مجموعه تشویق کرده است. وی می گوید : زمانی که ساکن تهران بودم هر از گاهی پدرم قلمدان لاک الکل زیبایی به خانه می آورد و من هر بار از زیبایی نقاشی محصور در آن قاب کوچک حیرت می کردم. در فرصتهایی شروع به جمع آوری آثار لاک الکل کردم و اکنون بالغ بر ۵۰۰ قطعه آثار موجود در این مجموعه آنرا در نوع خود تبدیل به بزرگترین مجموعه از این دست آثار می کند.

دکتر ناصر خلیلی، در ابتدا تاریخچه ای از کارهای لاکی، خصوصا مبحث مربوط به آلات مقوایی یا خمیر کاغذی منسوب به قرن ۱۵ میلادی شامل نقوش نفیس و پوشش لاکی زیبا را بیان کرده است و سپس به جزئیات و خصوصیات محصولات هر دوره، به ویژه دوره‌ی قاجار، پرداخته است. آثار لاکی اسلامی از لحاظ فرم شناختی تنوع فراوانی داشته و عبارتند از جلدهای کتاب، قلمدان، صندوقچه، قاب آیینه و آثار کمیاب تری چون قاب عینک، جعبه‌ی تمبرهای پستی و بادبزن‌های تاشو.

کتاب کارهای لاکی جلد هشتم از گزیده ۱۰ جلدی مجموعه هنر اسلامی است که توسط دکتر ناصر خلیلی گردآوری شده است. این کتاب ترجمه جلد بیست و دوم از کتابCollection of Islam Art و با کار مشترک دانشگاه آکسفورد ، نشر آزیموت و بنیاد نور منتشر شده است. دکتر ناصر خلیلی، با تشویق های دبلیو رابینسون یکی از برجسته ترین کارشناسان غربی رساله دکترای خود را  در مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن با موضوع لاک الکل ایرانی ارایه نموده است.

فهرست کتاب :

·         لاک الکل صحافان

·         آثار چوبی نقاشی شده ، ذره ناچیز غبار

·         قلمدان و مینیاتور

·         سنت قرن ۱۸ میلادی

·         طراحی های رزین : ریش شاه تصویری از فتحعلی شاه قاجار

·         لطفعلی خان از شیراز

·         لاک الکل ترکیه و هند

·         قلمدان لاکی

·         نجفعلی و هم عصرانش : محمد اسماعیل

·         مکتب امامی

         گنجفه ها

·         نقاشان شیرازی

·         میرزا مصطفی از شیراز

·         محمد حسن افشار ارومی

·         تذهیب لاکی در عهد قاجار

·         محصولات لاکی اروپا و سنن ایرانی

·         مهر سازندگان قلمدان سازهای قاجاری و علایم تجاری ایشان

لاک الکل اسلامی را به معنای آثاری تعریف کرده‌اند که پایه و اساس آن‌ها خمیر کاغذ است. برخی هم لاک الکل اسلامی را آثاری معرفی می‌کنند که بر روی چوب اجرا شده‌اند. قدیم‌ترین آثار لاک‌الکلی در دربار حاکم تیموری، سلطان حسین میرزا، در هرات ساخته شده است. خمیر کاغذ که به عنوان پایه در آثار مختلف استفاده شده، شامل صفحات کاغذ است که روی یک‌دیگر چسبانده شده‌اند. این ماده، شاخصه‌ی صنعت صحافان بوده و این بافت را اغلب مقوا نامیده‌اند. لاک الکل صحافان با نقاشی‌های مینیاتور یا تذهیب‌ تزیین شده و باجلای براق به نام "روغن کمان" پوشانیده می‌شد. این نه فقط برای محافظت نقاشی، که برای زیبایی و تکمیل تزئیات نیز به کار می‌رفت. حدود اواخر قرن 17 میلادی (11 ه . ق)، لاک الکل صحافان در اصفهان دچار تغییراتی شد. یکی از این تغییرات، افول نسبی تولید جلد کتاب به عنوان شاخص‌ترین فرم آثار لاک‌الکل بود که هم‌زمان با افزایش اهمیت گونه‌های دیگر اشیای خمیر کاغذی منقوش و جلا داده، به ویژه قلم‌دان و قاب آیینه رخ داد. در این زمان قلم‌دان‌هایی ساخته شدند که نقاشی‌های مینیاتور با پیکره‌های انسان به سبک جدید اروپایی داشتند و ساخت آن‌ها برای دربار صفوی صورت گرفته است. در کتاب حاضر بیش از پانصد اثر لاکی اسلامی معرفی شده و به چاپ رسیده است. نویسنده در ابتدا تاریخچه‌ی این هنر، خصوصا مبحث مربوط به آلات مقوایی یا خمیر کاغذی منسوب به قرن 15 میلادی حامل نقوش نفیس و پوشش لاکی زیبا را بیان کرده و سپس به جزئیات و خصوصیات محصولات هر دوره، به خصوص دوره‌ی قاجار، پرداخته است. آثار لاکی اسلامی از لحاظ فرم‌شناختی تنوع فراوانی داشته و عبارت‌اند از جلدهای کتاب، قلمدان، صندوقچه، قاب آیینه و آثار کمیاب‌تری چون قاب عینک، جعبه‌ی تمبرهای پستی و بادبزن‌های تاشو. در این کتاب دو گروه از هنرمندان و نقاشان لاکی مورد توجه بوده‌اند: نخست نجفعلی و شاگردانش و دوم، خاندان امامی. این هنرمندان صاحب سبک مقارن قرن 19، در اصفهان مشغول خلق آثار بوده‌اند. نویسنده در بخش‌های بعدی کتاب، نگاهی به رشد و گسترش تاثیرات اروپایی بر شمایل‌نگاری و سبک هنر لاکی ایرانی در نیمه‌ی قرن 19 دارد که در این باب، آثار لاکی روسیه و مقلدان ایرانی آن‌ها بیش‌تر مورد توجه قرار گرفته‌اند.