خواجه نصیر طوسی کتاب اخلاق ناصری را در سال ۶۳۳ قمری به درخواست ناصرالدین محتشم، حاکم نزاریان اسماعیلی نوشت و در مقدمه آن به مدح و ستایش حاکمان اسماعیلیه پرداخت. وی پس از رهایی از حکومت اسماعیلی، مدح و ستایش مذکور را حذف کرد و آن را ناشی از اضطرار دانست.
زبان کتاب اخلاق ناصری، برای فارسی‌زبانانِ آشنا با اصطلاحات علمی-فلسفی، روان دانسته شده است. اخلاق ناصری، ترجمه‌ای است از کتاب تهذیب الاخلاق ابوعلی مسکویه که روشی عقلی-تحلیلی دارد و از جایگاه طبیب، برای سلامت جان و دور کردن بیماری‌های روحی از آن، سخن می‌گوید.
خواجه نصیرالدین طوسی، خود خلاصه‌ای از کتاب اخلاق ناصری را با عنوان اوصاف الاشراف، تألیف کرده است. همچنین شرح‌هایی مانند مفتاح الاخلاق و توضیح الاخلاق بر اخلاق ناصری نوشته شده است. اخلاق ناصری از سال ۱۲۶۹ قمری بارها در ایران و هند چاپ شده و مجتبی مینوی به همراه علیرضا حیدری، نسخه تحقیق‌شده‌ای از آن را در سال ۱۳۵۶ش انتشار داده‌اند.
نویسنده
محمد بن محمد بن حسن طوسی، مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی در سال ۵۹۷ق زاده شد.[۱] وی کتاب اخلاق ناصری را در ۳۶ سالگی نوشت.[۲] خواجه نصیر طوسی، در حکومت هلاکوخان مغول، وزیر بود و جلوگیری از نابودی کتاب‌ها در جریان فتح بغداد، و همچنین ایجاد رصدخانه مراغه و کتابخانه آن، از اقدامات او دانسته شده است.[۳] کتاب تجرید الاعتقاد، در علم کلام، تذکره نصیریه در علم هیئت، اساس الاقتباس در منطق، و شرح اشارات در منطق و حکمت، از مهمترین آثار اوست.[۴]
کتاب اخلاق ناصری، به زبان فارسی،[۵] موضوعاتی از جمله اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی و اخلاق خانوادگی را دربرمی‌گیرد و کمتر به اخلاق بندگی می‌پردازد.[۶] خواجه نصیرالدین طوسی، در بخش‌های مهمی از اثر خود، از کتاب تهذیب الاخلاق ابوعلی مسکویه بهره جسته[۷] و به همین سبب، اخلاق ناصری، ترجمه‌ای از کتاب مسکویه به همراه اضافات دانسته شده است.[۸]
اخلاق ناصری، پس از مقدمه کوتاهی در تعریف حکمت و حکمت عملی، در قالب سه مقاله نگاشته شده است؛
مقاله اول، ترجمه و خلاصه‌ای از کتاب تهذیب الاخلاق مسکویه است و به تعریف نفس و قوای نفسانی می‌پردازد. بیان فضایل و رذایل هر یک از قوای انسانی و همچنین بیان مراتب سعادت، حفظ سلامت نفس و معالجه امراض آن، مطالب دیگر این مقاله است.[۹] خواجه نصیر طوسی، در این بخش تنها به ترجمه اکتفا نکرده و در مواردی، توضیحات مختصر، حکایت‌ها و شواهدی به متن اصلی افزوده است.[۱۰]
مقاله دوم، درباره سبب احتیاج به منزل و ارکان آن، تدبیر اموال، تدبیر اولاد و نیز تدبیر امور خادمان است.[۱۱] بخش تدبیر اولاد در این مقاله، ترجمه آزاد از کتاب تهذیب الاخلاق دانسته شده است.[۱۲]
مقاله سوم، درباره سیاست مُدُن نوشته شده که شامل هشت فصل است؛ از جمله بیان احتیاج به تمدن، فضیلت محبت، اقسام اجتماعات (مدینه فاضله، غیرفاضله، جاهله و…)، آداب پادشاهان، فضیلت صداقت، چگونگی معاشرت با مردم و همچنین وصایای افلاطون.[۱۳] دو بخش از این مقاله، یعنی فضیلت محبت و فضیلت صداقت، عمدتا ترجمه مقاله پنجم تهذیب الاخلاق مسکویه است.[۱۴]
ماجرای نگارش
خواجه نصیر طوسی (درگذشته ۶۷۲ق)، اخلاق ناصری را در حوالی سال ۶۳۳ قمری،[۱۵] به درخواست ناصرالدین عبدالرحیم بن ابی منصور محتشم، حاکم نزاریان اسماعیلی در قهستان نوشت و از همین رو آن را اخلاق ناصری نامید.[۱۶] خواجه نصیر طوسی در مقدمه کتاب، به تجلیل از علاءالدین محمد و ناصرالدین محتشم پرداخته و ناصرالدین را پادشاه پادشاهان عرب و عجم دانسته بود.[۱۷]
وی پس از رهایی از حکومت اسماعیلیان، مدح و ستایش حاکمان اسماعیلیه را از مقدمه کتاب حذف کرد، و آن را ناشی از اضطرار خود در دوران حکومت اسماعیلیان دانست.[۱۸] وی به توصیه عبدالعزیز نیشابوری، در سال ۶۶۳ قمری، مطالبی درباره حقوق والدین به کتاب افزود.[۱۹]
اخلاق ناصری، قدیمی‌ترین اثر خواجه نصیرالدین طوسی دانسته شده که در دسترس است.[۲۰]
ویژگی‌ها
متن اخلاق ناصری، علمی و متقن دانسته شده که برای فارسی‌زبانان آشنا با اصطلاحات علمی-فلسفی و نیز متون کهن فارسی، روان است و واژه‌های غریب کمتر در آن به چشم می‌خورد.[۲۱] این کتاب، روشی فلسفی دارد و از همین رو، استناد به آیات و روایات در آن بسیار کم است.[۲۲] با این حال، خواجه نصیرالدین طوسی، در موارد اندکی، آیه یا روایتی را بر متن اصلی که متعلق به ابوعلی مسکویه بوده، افزوده است.[۲۳]
روش و سبک کتاب اخلاق ناصری، کاملا همسان با تهذیب الاخلاق مسکویه دانسته شده[۲۴] که بر این اساس، اخلاق ناصری، اثری عقلی-تحلیلی است و مؤلف در صدد تبیین مفاهیم اخلاقی است.[۲۵] اخلاق ناصری، دنباله آثار اخلاقی‌ای دانسته شده که نگاه پزشکی به اخلاق دارند و از جایگاه طبیب، برای سلامت جان و دور کردن بیماری‌های روحی سخن می‌گوید.[۲۶]
مهمترین نقد محتوایی بر اخلاق ناصری، به واسطه مطالبی است که درباره آداب میگساری در آن بیان شده و ناهمساز با شأن علمی و دینی خواجه نصیرالدین طوسی دانسته شده است.[۲۷]
نسخه‌ها و چاپ‌ها
نسخه‌های خطی فراوانی از اخلاق ناصری در کتابخانه‌های ایران و نقاط دیگر در دسترس است؛[۲۸] یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌ها که در سال ۶۷۶ قمری نگاشته شده، در کتابخانه شخصی محمدعلی خوانساری در نجف نگهداری می‌شده است.[۲۹] نسخه‌های دیگری در کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی، و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران نگهداری می‌شود.[۳۰]
اخلاق ناصری، بارها در ایران و هند به چاپ رسیده است.[۳۱] از جمله از سال ۱۲۶۹ قمری، بارها در لکهنو، بمبئی و لاهور، از شهرهای هند چاپ شده است.[۳۲] به‌علاوه در سال ۱۳۲۰ شمسی به تصحیح جلال همایی و همچنین در تبریز به ضمیمه کتاب اوصاف الاشراف منتشر شد.[۳۳] نسخه تحقیقی مجتبی مینوی و علیرضا حیدری در سال ۱۳۵۶ش که در تهران چاپ شد و چاپ همراه با مقدمه بزرگ علوی، نمونه دیگری از چاپ‌های مختلف اخلاق ناصری است.[۳۴]
شروح و تلخیص‌ها
اخلاق ناصری، شرح‌ها و خلاصه‌های مختلفی دارد؛ از جمله اوصاف الاشراف که خلاصه کتاب است و توسط خواجه نصیرالدین طوسی، نویسنده اخلاق ناصری نوشته شده است.[۳۵] برخی از این شروح و تلخیص‌ها عبارتند از:
اوصاف الاشراف، خلاصه اخلاق ناصری، نوشته خواجه نصیرالدین طوسی به زبان فارسی.[۳۶] این کتاب بارها در ایران[۳۷] و هندوستان چاپ شده است.[۳۸]
مفتاح الاخلاق، شرحی است بر کتاب اخلاق ناصری که توسط امیر علاءالدین حسین آملی نوشته شده است.[۳۹]
توضیح الاخلاق، شرح دیگری است از امیر علاءالدین حسین آملی که به دستور شاه صفی در سال ۱۰۵۱ قمری نوشته شده و متن روشن‌تری در مقایسه با مفتاح الاخلاق دارد.[۴۰]
کتاب اخلاق ناصری، توسط جرج مایکل ویکنز، ترجمه و در سال ۱۹۶۴م در لندن به چاپ رسید
