بهائيان مي گويند كه محمد زرندي ملقب به نبيل اعظم، تاريخ مفصلي به زبان فارسي در پيدايش بابيه نگاشته كه نسخه آن منحصر به فرد و مورد تأييد و تصويب ميرزا حسينعلي قرار گرفته است. بعدها شوقي افندي با يك مقدمه مبسوط و به همراه مقداري پاورقي آن را با نام The Dawn Breakers به انگليسي برگردان كرده است. سپس به دستور محفل مركزي مصر وسودان كتاب اخير از انگليسي به عربي ترجمه گرديده و با نام “مطالع الانوار” چاپ ونشر گرديده است. و سرانجام مجدد به دستور محفل ملي بهائيان ايران توسط اشراق خاوري كتاب از عربي به فارسي ترجمه و تلخيص گرديده ومورد پذيرش وتأييد شوقي افندي نيز قرار گرفته است.
بايستي دانست كه بعضي از محققين و متخصصين دروجود نسخه اصلي تاريخ نبيل ترديد و تشكيك نموده و دلائل قانع كننده اي هم بر اثبات مدعاي خويش اقامه نموده اند كه اينك مجال طرح و بررسي آنها نيست. اينان مي گويند كه كتاب را شوقي افندي خود به انگليسي تأليف كرد و آن را به نبيل زرندي نسبت داده است . (مراجعه شود: استاد محيط طباطبايي ـ مجله گوهر ـ سال سوم ـ شماره 9 و 10)
ملا محمد زرندی
۱۲۱۳–۱۲۷۱ شمسی (۱۸۳۱–۱۸۹۲ میلادی)، تاریخ‌نگار و شاعر بهائی است. او به نبیل زرندی یا نبیل اعظم شهرت داشت. بهاءالله لقب نبیل - بهمعنایشریف و نجیب - را به وی اعطاء کرده بود. نبیل زرندی در سال ۱۲۲۶ خورشیدی به سیدعلی محمد باب ایمان آورد و پس از او از پیروان و حواریون اولیهٔ بهاءالله گردید و در راه او مصائب بسیاری متحمل شد. کتاب تاریخ «مطالع الانوار» را که شرحی از تاریخ اولیهٔ آئین‌های بابی و بهائی است او به رشته تحریر درآورد. این کتاب به ملاحظه بهاءالله و قسمتهایی هم به نظر عبدالبهاء رسید و شوقی افندی آنرا ترجمه کرد. همچنین اشعار عاشقانه و عارفانه‌ای که بیشتر در قالب مثنوی و غزل سروده شده، از او به جای مانده‌است. بهاءالله به افتخار او الواح مهمی از جمله سورةالصبر و سورةالحج را نگاشت و عبدالبهاء شرحی از احوال او را در یکی از کتابهای خود به نام تذکرةالوفا آورد. نبیل زرندی پس از ایمان به باب شروع به تبلیغ تعالیم او نمود. پس از اعدام باب در تبریز خود را بعنوان رهبر بابی‌ها معرفی کرد ولی پس از ملاقات با بهاءالله در بغداد از ادعای خویش دست کشیده از پیروان وی شد و شروع به آموزش دیگران به تعالیم بهاءالله نمود. از جمله افرادی که بعد از گفتگو با نبیل از پیروان بهاءالله گردید جوانی بود بنام آقا بزرگ خراسانی (ملقب به بدیع) که در تاریخ بهائی از حواریون بهاءالله محسوب می‌شود. نبیل پس از درگذشت بهاءالله در سال ۱۲۷۱ شمسی (۱۸۹۲میلادی) به پیروی از جانشین وی، عبدالبهاء، پرداخت. اما غم درگذشت بهاءالله را نتوانست تحمل کند و خود را در دریا غرق کرد.
تاریخچه زندگی نبیل اعظم
ملا محمد زرندی در جوانی چوپانی می‌کرد، اما مشتاق یادگیری بود. او سه سال بعد از دعوت باب در سال ۱۲۲۶ با قبول دعوی سید علی‌محمد باب، یکی از کسانی بود که نوشته‌های باب را رونویسی و تکثیر کرده بین مردم از طبقات مختلف به اطراف می‌فرستاد. به عنوان یک بابی هرگاه در طهران بود به منزل بهاءالله که مرکز ملاقات بابی‌ها و مسافرین بود می‌رفت. وی خاطرات بسیاری از آن روزها را در کتاب تاریخ خود درج کرده‌است. چندی پس از اعدام علی محمد باب به فتوای علما، نبیل بر اساس الهامی که به او رسید ادعای رهبری جامعهٔ بابی‌ها را کرد. اما پس از سفرش به عراق و دیدار بهاءالله این ادعا را رها کرده در جرگه پیروان وی درآمد. «نبیل» عنوانی است که بهاءالله به او داده‌است. بهاءالله او را همواره به ماموریت‌های مختلف به نقاط گوناگون می‌فرستاد. او در این سفرها به تحمل زندان و صدمات بسیاری در راه ایمان خود تن در داد. نبیل که یکی از رهبران فعال بابی بود در ابتدا ادعا کرده بود که موعود آئین بابی (یا همان من یظهره الله) است، اما به تشخیص خود متوجه شد که بهاءالله همان کسی است که بشارت‌های باب راجع به من یظهره الله دربارهٔ وی صادق افتاده و با مشاهدهٔ نحوهٔ رهبری بابی‌ها بوسیلهٔ بهاءالله از ادعای خود دست کشیده به پیروی از او پرداخت. و یکی از همراهان وی در سفرهای تبعیدی او و خانواده اش شد. شوقی افندی او را یکی از حواریون بهاءالله نامید. نبیل یک شاعر مشهور بود اما شهرت او در غرب نتیجه انتشار نسخهٔ انگلیسی مطالع الانوار ترجمهٔ شوقی افندی می‌باشد.
سفرها و تجربیات نبیل زرندی
در زمان سکونت در ادرنه بهاءالله نبیل زرندی را به ایران فرستاد تا بابیان ایران را به اظهار علنی بهاءالله به عنوان «من یظهره الله»، موعود کتاب بیان خبر دهد. چون زیارت خانهٔ بهاءالله در بغداد، و خانهٔ علی محمد باب در شیراز از فرائض آئین بهائی است و در کتاب اقدس آمده، بهاءالله در ادرنه دو سورهٔ حجّ مخصوص هر یک از این اماکن نگاشته و نبیل اعظم را مأمور نمود که به بغداد و شیراز سفر کند و مراسم حجّ را در آن دو خانه که برای بهائیان مقدس است انجام دهد. از این رو نبیل زرندی نخستین و در واقع تنها کسی می‌باشد که تا به امروز موفق شده تمام مراسم حجّ بهائی را به روشی که در آن دو لوح درج شده انجام دهد. پس از سفرهای متعدد نبیل بالاخره به همراهان بهاءالله در عکا پیوست. بهاءالله نبیل اعظم را از بغداد و ادرنه به سفرهای متعددی برای دیدار بابیان ایران فرستاد. در سالهای ۱۲۴۶/ ۴۷ شمسی (۱۸۶۷ – ۶۸ میلادی) مهمترین کار او آن بود که به بابی‌ها بگوید «من یظهره الله» در شخص بهاءالله ظاهر شده‌است. در یکی از این سفرها موفق شد اولین کسی باشد که به انجام مراسم حج بر طبق حکم بهاءالله در زیارت منزل علی محمد باب در شیراز، و خانه مسکونی بهاءالله در بغداد شود. بهاءالله او را در سال۱۲۴۷ شمسی (۱۸۶۸ میلادی) به مصر فرستاد که به زندان افتاد. پس از آزادی از زندان وی عازم عکا شد، اما چون به وسیلهٔ پیروان ازل که در نزدیکی دروازه شهر جا گرفته بودند شناسائی شد او را از شهر بیرون کردند. وی در اطراف آن دیار سفرها کرد و مدتی بر کوه کرمل و زمانی در ناصره زندگی می‌کرد. اما پس از چندی توانست وارد عکا شود. این بار توانست بمدت ۸۱ روز درون قلعهٔ عکا بماند، و در این مدت بهاءالله را ملاقات کند. بعد از این ملاقات به ایران فرستاده شد تا عدهٔ زیادی از بهائیان را در ایمانشان تقویت و ثابت کند. با کمک شخصی میرزا موسی، برادر بهاءالله، در سال۱۲۶۷ شمسی (۱۸۸۸ میلادی) شروع به نگارش مطالع الانوار کرد. تکمیل آن حدود یکسال و نیم طول کشید. قسمتهایی از پیش نویس این کتاب به تأیید بهاءالله و برخی قسمت‌ها نیز از نظر عبدالبهاء گذشت.
آقا بزرگ خراسانی ملقب به بدیع (یکی از شاگردان نبیل زرندی)
داستان بدیع داستان جوانی است عصیانگرو به گفتهٔ پدرش غیرقابل تعلیم پس از ملاقاتش با نبیل و شنیدن داستان صدماتی که بهاءالله در راه تعالیم خود تحمل کرده مجذوب وی شده از راه موصل در سال ۱۲۴۸ شمسی (۱۸۶۹) برای دیدار بهاءالله وارد عکا شد. در دو جلسهٔ ملاقات با بهاءالله آقا بزرگ شخصیت جدیدی یافت. بهاءالله او را مأمور به حمل لوح سلطان که نامه‌ای خطاب به ناصرالدین شاه ایران بود کرده و آقابزرگ را با عنوان بدیع ملقب نمود. وقتی که بدیع به ایران بازگشت و آن نامه را به دست ناصرالدین شاه رساند، دستگیر و شکنجه و در نهایت کشته شد. بهاءالله او را عنوان فخرالشهداء داد و شوقی افندی بدیع را یکی از نوزده حواریون بهاءالله نامید. این عنوان نشانهٔ ارجی است که بر خدمات ارزنده بهائیان ایرانی در راه این آئین نهاده می‌شود.
آثار نبیل اعظم
نگارش‌های نبیل زرندی هم به‌صورت نظم و هم به گونهٔ نثر موجود است. او شخصی با استعداد و شاعری خوش قریحه بود که بیشتر اشعار خود را به بیان وقایع تاریخی دوران آئین بابی و بهائی اختصاص داد. مشهورترین اشعار او به‌صورت مثنوی دربارهٔ تاریخ آئین بهائی است که به نام «مثنوی نبیل زرندی» در سال ۱۳۰۳ شمسی (۱۹۲۴) در ۶۵ صفحه در قاهره چاپ شد و سپس در سال ۱۳۷۴ شمسی (۱۹۹۵) در لانگنهاین آلمان دوباره به چاپ رسید. در این مثنوی وی وقایع مهم تاریخی را از اولین روزهای نهضت باب تا سال۱۲۴۸ شمسی (۱۸۶۹) می‌نویسد. دومین مثنوی او در ۶۶۶ مصرع در بارهٔ تبعید بهاءالله از ادرنه به عکا می‌باشد. یکی دیگر از اشعار تاریخی نبیل مثنوی «وصال و هجر» است که در ۱۷۵ مصرع چاپ شده‌است. (ناشر: رأفتی، ۲۰۱۴، فصل ۶؛ ذکایی، صفحهٔ ۴۱۶) همچنین مثنوی زندگی آقا محمد قائنی نبیل اکبر در ۳۰۳ مصرع (گوشه هائی از خرمن ادب و هنر جلد ۱۳، صفحات ۱۰۸–۱۱۶). علاوه بر اینها نبیل یک مجموعهٔ بزرگ اشعار مختلف از خود بجا گذاشته که فقط جزئی از آنها به چاپ رسیده‌است آثار نثر نبیل اعظم شامل مقالاتی در مورد تقویم بابی-بهائی، و مقاله ای دربارهٔ احکام ارث در آئین بهائی (فاضل مازندرانی جلد چهارم صفحه۱۲۱۴) و شرح درگذشت بهاءالله (نبیل زرندی، مثنوی نبیل زرندی لانگنهاین، سال ۱۳۷۴ شمسی (۱۹۹۵)، صص ۶۷–۱۰۸) می‌باشند. از اینها گذشته مشهورترین اثر نبیل کتاب مطالع الانوار، شرح طولانی تاریخ آئین بابی است که در عکا در سالهای ۱۲۶۷–۱۲۶۹ شمسی (۱۸۸۸–۱۸۹۰) به رشتهٔ تحریر درآورد. این کتاب به ویرایش و ترجمهٔ شوقی افندی درآمده و برای اولین بار در سال ۱۳۱۱ شمسی (۱۹۳۲) در ایالات متحدهٔ آمریکا به چاپ رسید. مطالع الانوار، معتبرترین و اصیل‌ترین منبع بهائی از تاریخ اولیه نهضت بابی در ایران است. این اثر به زبانهای زیادی ترجمه شده و نقش مهمی در آشنا ساختن بهائیان در سراسر جهان با پیشینه تاریخی آئین‌شان و درک رابطهٔ آن با جوّ جامعهٔ مذهبی ایران داشته‌است. اصل نسخه خطی مطالع الانوار، که در بایگانی بین‌المللی بهایی در حیفا نگهداری شده‌است، شامل ۱۰۱۴ صفحه‌های ۲۲–۲۴ سطری می‌باشد.
درگذشت نبیل اعظم
نبیل زرندی در روزهای آخر حیات بهاءالله بر بالین او می‌نشست. وی حالت حزن و اندوه آن روزها را در خاطرات خود ثبت کرده. نبیل اعظم به پیشنهاد عبدالبهاء با کنار هم قرار دادن چند اثر از بهاءالله زیارتنامه‌ای تهیه نمود. بهائیان این زیارت نامه را تا به امروز در هنگام زیارت مرقدهای باب و بهاءالله قرائت می‌کنند. این اقدام نبیل مدتی به او آرامش بخشید، اما تحملش از دوری بهاءالله تمام شده خود را در دریا غرق نمود. او سال درگذشت خود را با کلمه «غریق» که به حروف ابجد مطابق با ۱۳۱۰ هجری قمری (۱۲۷۱ شمسی) می‌باشد ثبت نموده‌استشوقی افندی نبیل را به عنوان یکی از نوزده «حواریون» بهاءالله معرفی کرد (دنیای بهائی جلد سوم، صص ۸۰–۸۱). این عنوان نشان دهنده شناخت خدمات برجسته ای است که آن نوزده بهائی ایرانی فداکار و وفادار در راه ایمان خود انجام داده‌اند.
من یظهره الله و مدعیان آن مقام
مَن یُظهِرُهُ الله (به معنی: کسی که خدا ظاهرش می‌کند) به باور بابیان و بهائیان، فردی است که بنا به کتاب بیان فرستاده خدا است و خداوند بعد از سید علی محمد باب او را به پیامبری برخواهد گزید تا راهنمای بشر و نجات‌بخش عالم باشد. به اعتقاد بهائیان، مَن یُظهِرُهُ الله، همان بهاءالله، شارع دیانت بهائی است.
سید علی محمد باب، مکرر در کتاب بیان به ظهور «من یظهره الله» اشاره کرده؛ و این شخصیت را پایه همه نامها و صفات الهی معرفی کرده، دستورهای او را برابر با فرمان خداوند دانسته‌است. پس از اعدام باب در سال ۱۲۲۹ شمسی، دوسال بعد از آن واقعه چند نفر از بابی‌ها ادعای مقام‌های بلند روحانی از جمله ادعای مقام «من یظهره الله» را کردند. ابوالقاسم افنان در کتاب عهد اعلی آورده که بعد از شهادت باب ۲۵ نفر ادعا کردند که مظاهر حق اند یعنی هر یک «من یظهره الله» موعود می‌باشند. نام نبیل در این لیست اسامی دیده می‌شود بعدها بهاءالله در سال۱۲۴۲ شمسی (۱۸۶۳ میلادی) به‌طور خصوصی و سپس در سال ۱۲۴۵ شمسی (۱۸۶۶میلادی) خود را من یظهره الله موعود بیان اعلام، و آئین بهائی را تأسیس کرد. نبیل پس از ملاقات با بهاءالله در بغداد از ادعای خود دست کشیده به پیروی از وی پرداخت. او شرح اعلان عمومی بهاءالله را در باغ رضوان بغداد به تفصیل درج نمود.
