قالی شرقی یا فرش شرقی نامی عمومی برای فرشهای بافته شده در مناطق مختلف در «مشرق زمین» است. د
فرش شرقی میتواند به صورت پرزدار یا تخت بافته شود. فرش شرقی از موادی چون ابریشم، پشم و پنبه بافته میشود و اندازه اش از اندازه یک بالش تا اندازه اتاقهای بسیار بزرگ متغیر است. از قرون وسطی به بعد فرش شرقی بخش مهمی از فرهنگ مشرق زمین و نیز اروپا و آمریکای شمالی شدهاست.
از لحاظ جغرافیایی فرشهای شرقی در منطقهای با عنوان «کمربند فرش» بافته میشودند که از مراکش در شمال آفریقا و خاورمیانه تا آسیای مرکزی و شمال هند ادامه دارد. این محدوده شامل کشورهایی مانند چین، تبت، ترکیه، ایران، در شمال، مغرب در سمت باختر، قفقاز در شمال و هند و پاکستان در جنوب میشود. مردم از فرهنگهای مختلف، کشورها و گروههای نژادی و مذهبی متنوع درگیر در تولید فرش شرقی هستند. با توجه به این که برخی از این کشورها جزو کشورهای اسلامی هستند ممکن است اصطلاح «فرش اسلامی»هم در این زمینه به کار رود.
در سال ۲۰۱۰ «مهارتهای سنتی فرش بافی» در استان Fārs, و شهر کاشان و «هنر سنتی فرش بافی آذربایجان» در جمهوری آذربایجان به عنوان میراث فرهنگی ناملموس جهانی یونسکو ثبت شدند.
منشأ فرشهای گره دار
آغاز قالی بافی ناشناخته باقی مانده چرا که در طول تاریخ فرشها دوام نیاورده و تخریب شدهاند. بافتههای بسیار قدیمی از جنس نمد هستند و با تکنیک خاص انباشت پود در قالب نمد ساخته شدهاند.
فرشهای تخت (بدون پرز) از تار و پود بسیار متراکم ساخته میشوند.
شواهد تاریخی از منابع کهن
احتمالاً قدیمیترین متون اشارهکننده به فرش در قالب خط میخی در لوحهای گلی از آرشیو سلطنتی شهر ماری هستند که از هزاره دوم قبل از میلاد باقی ماندهاند. در زبان اکدی برای فرش کلمه mardatu و برای بافندگان فرش kāşiru به کار رفته که از شغلهای دیگر مانند گونی سازان (sabsu یا sabsinnu) متمایز میشوند.
مستندانی مبنی بر استفاده یونانیان از فرش در منابع قدیمی وجود دارد.
حدود ۴۰۰ سال قبل از میلاد زنوفون نویسنده یونانی در کتاب خود با نام "nabasis" به فرش اشاره کردهاست.
پازیریک: قدیمیترین فرش باقیمانده
قدیمیترین و شناخته شدهترین فرشی که به صورت گره دار و با دست در قالب فرش بافته شده و هنوز بقایای آن باقیمانده فرش پازیریک است که در دهه ۱۹۴۰ توسط باستانشناس سرگئی رودنکو و تیم همراه کشف شد و مربوط به قرن ۵ قبل از میلاد است. این فرش بخشی از هدایای درون یک قبر بود که توسط یخ منجمد محافظت شده بود. قبر از بقایای دوران سکاها بود و در دره Pazyryk در کوههای آلتایی در سیبریکشف شد. ریشه فرش پازیریک مورد بحث است و بسیاری از کشورها آن را به خود نسبت میدهند
قطعاتی از ترکستان، سوریه، عراق و افغانستان
فرش قطعه Loulanبا استان سین کیانگ چین مورخ ۳–۴ قرن.
موزه بریتانیالندن
اورل اشتاین کاشفی بود که گلیمهایی مربوط به حداقل سده چهارم یا پنجم میلادی در Turfan در ختن در شرق ترکستان چین، منطقهای که هنوز به تولید فرش مشهور است کشف کرد.
قطعاتی از فرش در شمال شرقی افغانستان در ناحیه ولایت سمنگان به دست آمده که آزمایش کربن-۱۴ قدمت آنها را به قرن دوم تا اوایل ساسانی میرساند. وجود بخشهایی از حیوانات مانند گوزن و موجودات بالدار، این فرشها را به فرشک پازیریک شبیه میکند.این قطعات در حال حاضر در مجموعه آل صباح در دارالازهر کویت نگهداری میشوند.
-
این فرش پازیریک. در حدود ۴۰۰ سال قبل از میلاد. موزه هرمیتاژ
-
فرش قطعه از Eşrefoğlu مسجدبا Beysehirترکیه. Seljuq دوره قرن 13th.
-
Seljuq فرش، 320 x ۲۴۰ سانتی متر از علاءالدین مسجد قونیه قرن 13th
-
حیوانات، فرشهای ترکیه مورخ 11–13th قرن، موزه هنر اسلامی دوحه
تولید
زنان قشقایی در حال پشم شویی در سراب بهرام در استان فارس.
فرش شرقی با دست و با تارهایی از مواد طبیعی بافته میشوند.
مواد
مواد مورد استفاده در فرش بافی شرقی و ترکیب آنها متفاوت است. عمدتاً پشم گوسفند و بز و گاه شتر منبع اصلی نخ و مواد فرش است. ممکن است موی اسب هم به کار رود. پنبه و ابریشم دو ماده اصلی دیگر برای تولید فرش هستند.
ریسندگی
S-پیچ و تاب و Z-پیچ و تاب نخ
الیاف پشم و پنبه و ابریشم یا با دست یا ابزار مکانیکی مانند چرخ نخ ریسی به شکلهای مختلف تابیده میشوند.
رنگرزی
بهطور طبیعی رنگ پشم در ترکیه تولید فرش
فرایند رنگرزی شامل غوطه ور کردن نخ در رنگ مناسب است که در ادامه باید نخهای رنگ شده خشک شوند.
رنگهای گیاهی
رنگهای سنتی که استفاده میشود برای فرشهای شرقی، از گیاهان و حشرات طبیعی به دست میآیند.
-
Madder (Rubia tinctorum) گیاه
-
نیلی تاریخی رنگ مجموعهای از درسدن دانشگاه تکنولوژیآلمان
-
Kermez (Coccus cacti) شپش
-
بخش (مرکزی ترنج) از جنوب فرش احتمالاً قشقایی در اواخر قرن ۱۹ نشان نامنظم آبی رنگ (ابرش)
ابزار
انواع ابزارها برای ساخت فرش دستباف مورد نیاز است. یک دستگاه ریسندگی افقی یا عمودی چارچوب مورد نیاز برای برپا کردن پود فرش است (دار قالی) و ابزارهای متعدد دیگر مانند قیچی و شانه در فرشبافی کاربرد دارند.
دار افقی
عشایر معمولاً با استفاده از یک دار افقی فرش بافی میکنند که در حالت ساده یک چارچوب ساده است.
دار عمودی
دارهای عمومدی از نظر فنی پیچیدهتر هستند و در روستاها و شهرها به کار میروند.
سه نوع کلی دار عمودی بافندگی وجود دارد: دار ثابت روستایی، دار تبریز یا Bunyan و دار غلتکی.