روزبهان ابومحمدبن ابی نصربن روزبهان بقلی فسایی شیرازی، معروف به «شیخ شطّاح» و «شطّاح فارس» عارف اهل فارس بود.
او در سال ۵۰۶ هجری شمسی ۵۲۲ هجری قمری در خانواده‌ای دیلمی الاصل در فسا به دنیا آمد. این عارف و دانشمند سدهٔ ششم و هفتم و از سرسلسلة روزبهانیان بوده و دیلمیان مقیم فارس بوده‌اند و چون در فسا به بَقل (سبزی و تره بار) فروشی اشتغال داشت ملقب به «شیخ روزبهان بقلی» بود. در مکتب به آموختن قرآن پرداخت و در محضر دانشمندان عصر به فراگرفتن علوم متداول مشغول شد. جمال الدین خلیل فسایی، قرن ششم ه.ق استاد وی بود. از همان اوان زندگی تمایلات عرفانی داشت تا اینکه در ۲۵ سالگی از خلق برید و در کوه‌های اطراف شیراز به عبادت و ریاضت پرداخت و حافظ قرآن شد و نزد نخستین مرشد خود، شیخ جمال الدین فسایی رفت دیگر استادان او عبارت بودند از:
- جاگیر (متوفی ۵۹۱) از زاهدان کُرد که در سامره می‌زیست
- شیخ سراج الدین محمودبن خلیفه (متوفی ۵۶۲)، که خرقة او با دو واسطه به شیخ ابواسحاق کازرونی می‌رسید.
- شیخ ابوالصفا که شیخ روزبهان در سفر حج، که مریدانش همراه وی بودند از او خرقه گرفت.
او پس از حج به مصر و شام رفت و سرانجام به شیراز بازگشت و باقی روزگار خود را به تدریس، تربیت مریدان و نگارش کتاب گذرانید. امام فخرالدین نصربن مریم. ارشدالدین علی نیریزی (متوفی ۶۰۴) صدرالدین سِلَفی اصفهانی (۴۷۸–۵۷۶) که شیخ روزبهان و ابونجیب سهروردی (۴۹۰–۵۶۳) در حدود سال ۵۵۷، در اسکندریه در محضر او بودند.
تحفة اهل العرفان - این کتاب قدیمی‌ترین اثر در شرح زندگی روزبهان می‌باشد. این اثر در سال ۶۹۵ هجری قمری (۹۴ سال بعد از فوت روزبهان) توسط یکی از نبیرگان وی بنام شیخ شرف الدین ابراهیم (فرزند شیخ صدرالدین روزبهان ثانی فرزند شیخ فخرالدین احمد فرزند روزبهان) در شرح زندگی روزبهان نگاشته شده‌است. این کتاب دریک نوبت توسط محمد تقی دانش‌پژوه تصحیح و توسط انجمن آثار ملی تحت شماره ۶۰ منتشر شده‌است. سپس به کوشش دکتر جواد نوربخش در دو نوبت منتشر گردیده‌است.
شیخ روزبهان تألیف را نوعی حجاب شمرده اما بیش از شصت اثر در علوم ظاهر و باطن داشته که برخی از آنها موجود است. آثار وی دربارة تصوف حدود ۲۱ کتاب است که برخی از آنها بدین شرح است:
- اَلاِغانه یا شرح الحُجُبِ وَ الاَست'ار فی مَقاماتِ اَهل الانَوْارِ و الاسرار، به عربی:
که شرح و تفسیر و تأویل حدیثِ معروف نبوی (حدیث اِغانه) است که طبق آن، پیامبر فرموده‌است: هر روز برای زدودن تیرگیهای بسیار اندکی که بر قلبم نشیند، بیش از هفتادبار استغفار می‌کنم.
- الانوار فی کشف الاسرار، به فارسی:
دربارة مکاشفات اولیا و مقامات اهل معرفت و اسرار صوفیان
در بیان صد درجه آغاز، میانه و پایان راه سالکان صوفی، و ویژگی آنها
دربارة احوال روح و تصرف آن در نفس
- کشف الاسرار و مکاشفات الانوار:
زندگینامة علمی و روحانی شیخ که در آن دعاوی شگفت‌انگیزی دربارة مکاشفات خود کرده‌است. این اثر توسط Carl W. Ernst به زبان انگلیسی ترجمه و با مقدمه‌ای به قلم دکتر جواد نوربخش منتشر گردیده‌است
- غلطات السالکین، به فارسی:
در باب لغزشهایی که در راه سالکان پیش می‌آید
دربارة رازهای غامض معرفت، با شطحیاتی غریب همراه با نقطه و دایره و اشکال دیگر.
از لطیفترین مصنفات وی که در آن هزار ویک مقام از مقامات عرفانی در بیست باب فراهم آمده، و در همة موارد به اقوال پیشوایان بزرگ تصوف استناد شده‌است. بسیاری از مطالب و حتی عناوین آن با منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری و احیاءالعلوم غزالی یکی است.
- رسالة قدس یا قدسیه یا رسالة الاُنس فی روحِ القُدس - در دوازده باب، به فارسی:
که به درخواست مشایخ خراسان، ترکستان و ماوراءالنهر نوشته شده‌است. این کتاب دربارة دوازده علم از علوم سالکان، مانند علم توحید و معرفت است. این اثر همراه با رساله غلطات الساکین با عنوان رساله القدس و رساله غلطات السالکین به اهتمام دکتر جواد نوربخش در دو نوبت منتشر گردیده‌است
که به درخواست یکی از مریدان نوشته و در آن علاوه بر گفتارهای رمزی صوفیان به بسیاری از آیات قرآن و احادیث نبوی و علوی استناد کرده‌است. این کتاب بیش از هر مطلبی به شرح سخنان حلاج و دفاع از او پرداخته، ازینرو برخی آن را عمده‌ترین سند برای شناسایی احوال و حقایق زندگی حلاج شمرده‌اند. بخش شرح اقوال و احوال حلاج را لوئی ماسینیون در۱۹۱۳ در پاریس منتشر کرده؛ و تمام آن نیز در۱۳۴۹ ش به اهتمام جواد نوربخش، و قبل از آن به تصحیح و مقدمة فرانسوی و ترجمة فصل اول به زبان فرانسوی به وسیلة انجمن ایرانشناسی فرانسه، در تهران چاپ شده‌است.
- منطق الاسرار ببیان الانوار، به عربی:
در شرح شطحیات که شیخ کتاب فارسی خود را از این متن برگرفته.
در ۳۲ فصل در عشق و اقسام آن انسانی، عقلی، روحانی، الهی و جمال پرستی. عبهرالعاشقین با تصحیح و مقدمة فارسی و فرانسوی و ترجمة فصل اول به زبان فرانسوی، چاپ شده‌است. این کتاب هم چنین توسط دکتر جواد نوربخش در ایران منتشر شده‌است.[۶]
حاوی مکاتبات وی با برخی از بزرگان عصر خویش است.
- لطائف البیان فی تفسیر القرآن و عرائس البیان
- المکنون فی حقایق الکلم النبویة
- المفاتیح فی شرح المصابیح در شرح احادیث
- الموشح فی المذاهب الاربعه و ترجیح قول الشافعی بالدلیل والمفتاح فی علم اصول الفقه
- الارشاد فی علم الکلام و مسالک التوحید فی علم الکلام در علم کلام
- الهدایة فی علم النحو و کتاب فی التصریف.
- حدائق الاخبار
- کتاب الارشاد
- مسالک التوحید
- سلوه العاشقین
- دیوان المعارف
- الموشح فی المذاهب الاربعه
- کتاب المناهج
- مقاییس السماع
- تحفه المحبین
- کتاب العقاید
- کتاب العرفان فی خلق الانسان
- لوامع التوحید
- سلوه القلوب
- صفوه مشارب العشق
- منهج السالکین
تأثیر در آثار بزرگان
شیخ روزبهان در پارسی‌نویسی استاد بود و در آثار او تعبیرات بسیاری حاکی از توجه به شخصیت‌ها، عناصر داستانی و مفاهیمی مربوط به ایران باستان وجود دارد، مجموعة سروده‌های او به دو زبان فارسی و عربی در دیوان المعارف فی الشعر گردآوری شده بوداز سروده‌های وی بارها عارفان و شاعران استقبال کرده‌اند؛ از آن جمله مولوی در غزل مشهور منسوب به او با مطلع «بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست» به هماوردی با شیخ روزبهان برخاسته و پاره‌ای از مضامین غزل وی را با عباراتی مشابه تکرار کرده‌است، سعدی نیز در غزلی به همان مطلع و قافیه مدعیان دروغیان عرفان را مورد سرزنش قرار داده‌است. شیخ به گویش نیریز
هم ابیاتی دارد، ((منبع ؟)عقاید و آرای روزبهان بقلی (در فروع دین) شافعی شمرده‌اند، اما به‌طوری‌که از کتاب المُوشَّح بر می‌آید، او در حصار مذهب شافعی نمانده و گاه به رأی مذاهب دیگر عمل می‌کرده‌است.
شاعران پارسی گوی بارها اشعاری در ستایش وی سروده یا اقوال و احوال وی را به رشتة نظم درآورده‌اند؛ از آن جمله‌اند: فخرالدین عراقی؛ عبدالرحمان جامی، داعی شیرازی، همچنین حافظ نیز اشعاری دارد که نمایندة اثرپذیری او از روزبهان بقلی است.
فرزندان
فرزندان روزبهان بقلی. شهاب الدین محمد که در حیات پدر گذشت؛ فخرالدین احمد (متوفی ۶۲۰) معروف به شافعی الزمان که از پدر خرقه گرفت و در زمان حیات پدرش و پس از وی به جای او وعظ می‌کرد، فرزند فخرالدین، شیخ الاسلام روزبهان ثانی (متوفی ۶۸۵) مریدان بسیار داشته و گویند که برخی از حاکمان غیر مسلمان به دست وی مسلمان شده بودند. فرزندان روزبهان ثانی (نبیره‌های روزبهان بقلی) عبداللطیف و شرف الدین ابراهیم، نیز هر یک کتابی در احوال و آثار شیخ روزبهان بقلی نوشته‌اند. صدرالدین روزبهان ثالث نیز از فرزند شرف الدین ابراهیم می‌باشد. از نسل امروزی شیخ روزبهان بقلی می‌توان به خانواده‌ها و طایفه‌های روزبهانی‌های اهل نورآباد ممسنی در استان فارس و روزبهانی‌های مقیم بروجرد در استان لرستان اشاره نمود. احتمالاً اشخاص با فامیلی‌هایی روزبهانی (با پسوند یا پیشوندهای مختلف)، از نسل روزبهان بقلی باشند، برای مثال در بروجرد لرستان بیش از پنج فامیلی با پیشوندهای متخلف و با نسل روزبهانی موجود هست، برای مثال =یوسفی روزبهانی، عصمتی روزبهانی، اسماعیلی روزبهانی، سلیمانی روزبهانی، توکلی روزبهانی و اشرفی روزبهانی و…
آرامگاه
شیخ روزبهان هر هفته چند نوبت در مسجد عتیق و مسجد سُنقُری وعظ می‌کرد. او در اواخر عمر به نوعی فلج دچار شد، اما باز هم با شوق و به کمک مریدان به مسجد می‌رفت و وعظ می‌کرد. وی در محرم ۶۰۶ (۲۱ ماه مه سال ۱۲۰۹ میلادی – ۳۱ اردیبهشت ۵۸۸ شمسی) در شیراز درگذشت. مزارش در قبرستان محلة باغ نو (درب شیخ) و جنب رباطی بود که بر اساس کتیبة قدمگاه، خود آن را در ۵۶۰، در شیراز ساخته بود و بعدها مزارش به این رباط ملحق شد. در گذشته، بر زیارت این محل در روز سه شنبه تأکید می‌کردند و وضوگرفتن با آب چاه این رباط و نمازگزاردن بر مزار شیخ را موجب رواشدن حاجت می‌شمردند. این مقبره در مشرق شیراز و در انتهای شرقی خیابان لطفعلی خان زند، در محله‌ای که آن را به مناسبت وجود قبر شیخ، درب شیخ می‌خوانند واقع شده‌است. در محوطه آرامگاه سه پله سنگی قرار دارد که به ایوانی بدون سقف منتهی می‌شود و در اطراف ساختمان کشیده شده است. پس از آن ایوان مسقفی دیده می‌شود که در ادامه آن ایوانی دیگر با عرض کمتر به چشم می‌خورد و قبر شیخ و قبور دو تن از فرزندان و فرزندزادگان وی در آنجا واقع شده‌است. بر پیشانی این ایوان با خط نستعلیق نوشته شده‌است: آرامگاه شیخ کبیر ابومحمد روزبهان، تولد در فسا ۵۲۲ هجری، ۵۰۷ ش. وفات در شیراز ۶۰۶ ه.ق ۵۸۸ ش. بر بالای ایوان لوحه‌ای برنجی قرار گرفته که این کلمات بر روی آن نقر شده‌است: لااله الاالله الملک الحق المبین در پایین همین لوحه، بر روی تکه سنگی نوشته شده: ای تو را با هر دلی رازی دگر مقابل در ورودی شاه نشینی با دو پنجره مشبک و کاشی‌های معرق قرار دارد. بین آن دو پنجره سنگ نبشته‌ای است که نام شیخ، سال تولد، سال درگذشت و تاریخ بنا و سازندگان آن بدین شرح آمده‌است. «به خواست خدای هر دو جهان، بنای آرامگاه شیخ روزبهان ابو محمد فرزند ابی نصر فرزند روزبهان بقلی فسایی شیراز در جایگاه بخشی از مجموعه ساختمان‌های خانقاه و رباط ودیگر ابنیه دوران زندگی آن بزرگوار که پس از گردش خوابگاه ابدی وی و چند نفر از افرد خانواده او گردید، به وسیله انجمن آثار ملی ساخته شد. آغاز ساختمان ۱۳۵۰٫۱٫۱۵، پایان ساختمان ۱۳۵۱٫۴٫۱۵.» در جنوب شاه نشین کتیبه دیگری است که شامل دو قسمت می‌شود. بر روی قسمت اول آن نوشته شده‌است: شیخ روزبهان ابو محمدبن ابونصر بقلی فسایی شیرازی به سال ۵۲۲ هجری در فسا چشم به دنیا گشود و در محرم ۶۰۶ هجری در شیراز در خانقاه خود که اکنون این بنا در آنجا برپا شده‌است، جهان را بدرود گفت. این عارف بزرگوار جامع بین کمالات صوری و معنوی - قال و حال - زهد و عشق - صحو و سکر، تحقیق و تعلیم در شریعت و طریقت و پیشوای کاروان راه حقیقت بوده‌است.
در قسمت دوم کتیبه مذکور قسمتی از رباعیات شیخ روزبهان به چشم می‌خورد:
در دیده تویی، وگرنه بر دوختمی - دل داغ تو دارد ار نه بفروختمی
در پیش تو چون سپند بر سوختمی - جان منزل توست ور نه روزی صدبار
مقبول کسان گرت بر آید از دست - زنهار در آن کوش که باشی پیوست
هر چیز که از طاق دل افتاد، شکست - مگذار که افتی از نظر مردان را
تا کی به هدف تیر پراکنده زنی؟ - تا چند سخن تراشی و رنده زنی؟
بسیار بر این گفت و شنود خنده زنی- گر یک سبق از علم خموشی دانی
جهان را جمله سرتاسر بسوزم - اگر آهی کشم صحرا بسوزم
چه فرمایی بسازم یا بسوزم - بسوزم عالم ار کارم نسازی
ز حد خاور تا آستانه اقصی - در این زمانه منم قائد صراط الله
که هست منزل جانم به ماوراء ورا - روندگان معارف کجا مرا بینند
در جنوب شرقی آرامگاه شیخ کتابخانه‌ای قرار داشت. سنگ قبری در صدر محوطه قرار گرفته‌است و سنگ صندوقی سبزرگی که در حاشیه آن نام ۱۴ معصوم به خط ثلث نوشته شده‌است، بر روی آن نصب شده. بر روی سنگ قبر تاریخ وفات شیخ با این عبارت: فی منتصف محرم سنه ست و ستمائه نوشته شده. طول سنگ قبر شیخ یک متر و ۶۹ سانتیمتر و عرض آن ۵۶ سانتیمتر و ارتفاعش ۴۶ سانتیمتر می‌باشد. آرامگاه شیخ روزبهان در سال ۱۳۵۳ به شماره ۱۰۴۳/۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید.
