ولایت قطغن-بدخشان یکی از ولایت‌های بزرگ افغانستان بود. این ولایت در ابتدا در سال ۱۸۹۰ (میلادی) ایجاد شد زمانی که ولایت قطغن و ولایت بدخشان از ترکستان افغانستان جدا شد. در سال ۱۹۶۳ (میلادی) ولایت قطغن-بدخشان لغو شد و از آن زمان، این قلمرو به چهار ولایت مجزا مانند ولایت بدخشان، ولایت بغلان، ولایت قندوز و ولایت تخار تقسیم شد
بَدَخشان سرزمینی شامل پاره‌ای از شمال خاوری افغانستان و جنوب خاوری تاجیکستان می‌باشد. بدخشان در سروده‌های شاعران فارسی‌زبان به کیفیت «لعل» خویش معروف بوده.ولایت مختار کوهستان بدخشان تاجیکستان با مرکزیت خاروغ.
ولایت بدخشان افغانستان با مرکزیت فیض‌آباد.اکثریت ساکنان این منطقه را «تاجیکان» تشکیل داده و به زبان دری حرف می‌زنند. در «بدخشان» تاجیکستان زبان‌های دیگری به نام زبان‌های «پامیری» از خانواده زبان‌های خراسانی هنوز زنده هستند، و مردم به آنها تکلم می‌کنند...
برای نخستین بار از موجودیت این اثر درمحافل علمی وفرهنگی روسیه در سال ۱۹۱۵ آگاهی بدست آمد.در سال ۱۹۱۳ یک نسخه خطی تاریخ بدخشان درفرغانه کشف شدوپس ازآن معلوم گردیدکه بنام تاریخ بدخشان دو اثر وجوددارد: یکی در قوقند ودیگری در اندیجان پیدا شد.اولی را شخصی بنام میرزا سنگ محمد بدخشی نگاشته است که سالهای ۱۰۶۸ الی۱۲۲۳ ه.ق.(۱۶۵۷_۱۸۰۹ع.) را در بر میگیرد.
نسخه دوم تاریخ بدخشان دراندیجان نزد شخصی بنام فضل بیک دریافت شد ، که دراین کتاب نه تنها نسخه خطی سنگ محمد موجود بود بلکه دوام تاریخ بدخشان تا آغاز سده بیستم رااحتوا مینمودو توسط شخص مالک کتاب یعنی میرزا فضل بیک سرخ افسر که سالی چند در بدخشان میزیسته تحریریافته بود.میرزا فضل بیک دوام تاریخ بدخشان رابعداز میرزا سنگ محمد بدخشی تا سال ۱۳۲۵ ه.ق.(۱۹۰۷ع.) در شهر آش نوشته وتکمیل نموده است.
بدین ترتیب کتاب تاریخ بدخشان توسط دو میرزا به خط شکست نستعلیق نوشته شده و اکنون در کتابخانه آثار خطی عتیقه در انستیتوت شرق شناسی شهر سنت پیترزبورگ قرار دارد.درین کتاب نشان داده میشود که بدخشان پیش از تهاجم واستیلای قبایل افغان به این سرزمین کشور آزادومستقل بوده است.
ترجمه این کتاب بزبان روسی نیز موجوداست .چون خوانش این اثر به خط شکست نستعلیق برای خوانندگان خالی از اشکال نیست،نخست میخواستم آنرا اززبان روسی به زبان فارسی برگردانم اما بعد متوجه شدم که متن کتاب بزبان روان وخیلی زیبای سده های ۱۷-۱۹ میهن مان تحریر یافته که خواندن آن به خوانندگان عزیز خیلی خوش آیندوسهل خواهدبود.صرف من کاری انجام داده ام که آنرا ازخط شکست نستعلیق با استفاده از متن روسی به خط چاپی عادی فارسی برگردانم.برخی اشکالی که در نوشتاری وخوانش آن بچشم میخورد آنرا ازروی نسخه روسی بررسی نموده حل ساختم.
اکنون دراینجا موضوعاتی راکه در تاریخ بدخشان بازتاب یافته اند بصورت فشرده واجمال تذکر میدهیم.ساحه خاک، وسعت وسرحدات بدخشان در نتیجه جنگ های تهاجمی که اکثرا با چپاول مردم واشغال ویسرای جنگی همراه بود،گاه گاهی دستخوش تغیر میگردید.درعصر شگوفایی وترقی بدخشان به این مرز ها محدود بود: از سوی جنوب به سلسله کوه های هندوکش،از شرق کوهستان پامیر ومرز های چترال،از شمال دریای آمو وازغرب مرزهای قطغن مناطق خانان اوزبیک. حکمرانان مناطق کوهستانی سواحل رودخانه پنج چون روشان ،شغنان و واخان (که اکنون در ساحه قلمروی ولایت خودمختار بدخشان کوهی جمهوری تاجیکستان قراردارد) به امیران بدخشان تابع بودندوبه آنها باج وخراج میپرداختند.
.
