تَنَخ یا تناخ (به عبری: תנ"ך) مجموعه کتاب‌های مقدس یهودیان است که نزد مسیحیان، کتاب مقدس عبری خوانده می‌شود و با برخی تغییرات و اضافات با عنوان عهد عتیق در کتاب مقدس مسیحیان جای گرفته‌است. تنخ شامل بر سه بخش است:
تنخ در حقیقت کلمه‌ای است که از ترکیب حرف نخست این سه واژه در زبان لاتین ساخته شده‌است.
نام مجموعه کتاب‌های تنخ
تورات
-
بخش اول که خود شامل پنج سِفر (کتاب) است. تورات پراهمیت‌ترین نوشتار یهودست و به باور آنان به‌وسیله یهوه (خداوند) به موسی وحی شده‌است. (نامهای درون پرانتز عنوانی است که در نزد مسیحیان به کار می‌رود)
نوییم
-
بخش دوم که خود شامل دو قسمت نوییم ریشونیم و کتب دوازده‌گانه است:
نوییم ریشونیم
با نبوت یهوشوع یا ورود بنی اسرائیل به سرزمین مقدس شروع می‌شود و تاریخچهٔ اقوام بنی‌اسرائیل را پس از آن بیان می‌کند.
از رخدادهای زمان داورانی چون دوورا و گیدعون و شیمشون که پس از یوشع رهبری مردم را به عهده گرفتند سخن می‌گوید.
این کتاب به دوران پس از شوفطیم می‌پردازد. همچنین از به پادشاهی رسیدن شائول نخستین پادشاه بنی اسرائیل و سپس داوود سخن می‌گوید.
با شرح دوران پادشاهان بنی اسرائیل پس از داوود که از سلطنت شلومو (سلیمان) است، آغاز می‌شود و تا خرابی بیت همیقداش اول به دست نبوکد نصر پادشاه بابل ادامه دارد.
کتب دوازده‌گانه
کتوویم
-
بخش سوم تنخ:
تورات (به عبری: תּוֹרָה) (تلفظ عبری: توراه) معانی گوناگونی دارد که در خاص‌ترین معنای آن، نام پنج کتاب اولِ تنخ است که به باور یهودیان، در کوه سینا از سوی یهوه به موسی داده شده‌است. با این حال، محققان معاصر معتقد هستند تورات توسط چندین نویسنده مختلف و قرن‌ها بعد از دوره‌ای که ادعا شده موسی در آن زندگی کرده و احتمالاً در دوره هخامنشی نوشته شده‌است.[۱][۲][۳] اغلب تاریخ‌پژوهان اتفاق‌نظر دارند که تورات حداقل بر پایه چهار منبع از پیش‌موجود شکل گرفته که این منابع را اصطلاحاً منبع روحانی، منبع یهوه‌ای، منبع الوهیمی و تاریخ تثنوی می‌نامند. همچنین چهار کتاب اول تورات در پروسه‌ای مستقل از کتاب پنجم (سفر تثنیه) آن به وجود آمده‌اند.
به‌طور سنتی، کلمه تورات توسط کاتبی (sofer) به عبری بر روی طومار نوشته می‌شود. بخشی از تورات حداقل هر سه روز یک بار در حضور جماعت به صورت عمومی خوانده م
شکل‌گیری و دیرینگی
بر اساس سنتِ ربانیِ یهودی، تورات توسط خداوند در کوه سینا بر موسی نازل شده‌است. از قرن هفدهم به بعد، چندین نویسنده این فرضیه را بررسی کردند که تورات، علی‌رغم آنچه سنتِ یهودی ادعا می‌کند، نه اثر موسی به تنهایی، بلکه اثر نویسندگان متعددی است. در میان آنها، اسپینوزا در یک پژوهش تاریخی-انتقادی، با انکار ویژگی الهی تورات، معتقد بود که تورات با دیگر کتاب‌های عهد قدیم، نه به شکل جدا، بلکه یک کل نوشته‌شده در زمان‌های مختلف را تشکیل می‌دهد و نمی‌تواند مقدم بر پایان پادشاهی یهودا باشد.[۵][۶] وی در رساله الهی-سیاسی خود (۱۶۷۰) نوشت که «قاعده کلی که در تفسیر کتاب مقدس وضع شده این است که تعالیم دیگری به غیر از آموزه‌هایی که تحقیقات تاریخی به وضوح به ما نشان داده‌است، ارائه نکند.»
امروزه با شکل‌گیری روش تاریخی-انتقادی، و به ویژه پس از دهه ۱۹۷۰، نظریه‌های مختلفی برای توضیح منشأ تورات دوباره بررسی شده‌اند. با این وجود، علی‌رغم اختلافات، این نظریه‌ها با اجماع بر روی فرضیه مستند، بر این حقیقت توافق دارند که تورات مجموعه متونی است که توسط نویسنده/کاتبانی، در حدود دورهٔ اسیران یهودی در بابل و پس از آن، به اشتراک گذاشته شده‌است.[۷] بر این اساس، انتشار این مجموعه، می‌تواند به عنوان ایجاد یک تلاش هویتی، پاسخی به تغییرات سیاسی، اقتصادی و مذهبی که با آن روبرو است، درک شود.[۸]
بخش‌های تورات
تورات اولین بخش از کتاب «تنخ» بوده و مشتمل بر پنج کتاب می‌باشد. به همین خاطر، گاه «اسفار پنجگانه» و «کتب پنجگانه موسی» نیز خوانده می‌شود.
این پنج کتاب، به این نام‌ها معروفند:
برشیت
کتاب پیدایش اولین کتاب تورات است. این قسمت به دو بخش تقسیم می‌شود:
تاریخ اولیه (فصلهای ۱ تا ۱۱) و تاریخ اجداد (فصلهای ۱۲ تا ۵۰).
تاریخ اولیه مفاهیم نویسنده (یا نویسندگان) راجع به ماهیت خدای و رابطه بشر با خالق آن را مشخص می‌کند: خداوند جهانی را خلق می‌کند که برای بشریت مناسب است، اما وقتی انسان آن را با گناه فاسد می‌کند، خدا تصمیم می‌گیرد او را نابود کند، فقط نوح پیامبر را نجات داد تا رابطه بین انسان و خدا برقرار شود.[نیازمند منبع]
تاریخ اجداد (فصلهای ۱۲ تا ۵۰) حکایت از پیش از تاریخ اسرائیل، قوم برگزیده خدا دارد. ابراهیم، فرزندان نوح، به فرمان خدا از خانه خود به سرزمین خدادادی کنعان می‌رود، جایی که او به عنوان یک غریبه زندگی می‌کند، همان‌طور که پسرش اسحاق و نوه او یعقوب نیز زندگی می‌کنند. نام یعقوب به اسرائیل تغییر یافت و از طریق نمایندگی پسرش یوسف، بنی اسرائیل به مصر فرود آمدند، ۷۰ نفر در مجموع با خانواده‌های خود، و خداوند به آنها آینده ای بزرگتر وعده می‌دهد. پیدایش با اسرائیل در مصر آماده می‌شود، آماده آمدن موسی و هجرت است.[نیازمند منبع]
شموت
کتاب هجرت دومین کتاب تورات است که بلافاصله پس از پیدایش منتشر می‌شود. این کتاب می‌گوید که چگونه خدایی را بنی اسرائیل به عنوان قوم خود برگزیده است، برده داری را در مصر ترک می‌کنند. . آنها با موسی پیامبر به عنوان رهبر خود، از طریق بیابان به کوه سینای کتاب مقدس می‌روند، جایی که خداوند در ازای وفاداری خود به آنها سرزمین کنعان ("سرزمین موعود") را نوید می‌دهد. اسرائیل با یهویی عهد و پیمانی می‌بندد که به آنها قوانین و دستورالعمل‌های ساختن خیمه را می‌دهد، وسیله ای که از آسمان می‌آید و با آنها زندگی می‌کند و آنها را در یک جنگ مقدس برای تصاحب زمین هدایت می‌کند و سپس به آنها صلح می‌دهد.[نیازمند منبع]
این کتاب را در ابتدا محصول تبعید بابل (قرن ۶ قبل از میلاد)، از سنت‌های مکتوب و شفاهی قبلی، با بازنگری‌های نهایی در دوره پس از تبعید (قرن ۵ قبل از میلاد) می‌داند. کارول مایرز، در تفسیر خود در مورد Exodus، اظهار داشت که بدون شک مهمترین کتاب در کتاب‌های مقدس است، زیرا ویژگی‌های مشخصی از هویت اسرائیل را ارائه می‌دهد: خاطرات گذشته‌ای که با سختی مشخص شده‌است، عهدی الزام‌آور با خدا، که اسرائیل را انتخاب می‌کند، و ایجاد زندگی در جامعه و رهنمودهای حفظ آن.[نیازمند منبع]
یهودیان و همچنین مسیحیان و سامِریان در طول دورانها، بسیار به تورات حرمت نهاده‌اند. «کتاب مقدس» مسیحیان، کتاب یهود را با اختلافاتی چند با نام «عهد عتیق»، در خود دارد.[نیازمند منبع]
عناوین کتاب عبری از پنج کلمه اول متون مربوطه اخذ شده‌است با این وجود عنوان عبری اعداد از پنجمین کلمه متن مربوطه گرفته شده‌است. تورات به سه دوران تغییر رابطه بین خداوند و مردم اشاره دارد:
یازده فصل اول کتاب پیدایش به «پیدایش» و نظم جهان و تاریخچه ارتباط اولیه بین خداوند و مردم اشاره دارد.
سی و نه فصل بعدی کتاب به عهد خداوند با اجداد اسرائیل، ابراهیم، اسحاق، یعقوب (که به او اسرائیل هم می‌گویند) و فرزندان یعقوب - بنی‌اسرائیل - مخصوصاً یوسف اشاره دارد. در این فصل‌ها به فرمان خداوند به ابراهیم مبنی بر ترک خانواده و زادگاهش شهر اور و مراجعت وی به سرزمین کنعان و همچنین نحوه مهاجرت بنی‌اسرائیل به مصر اشاره شده‌است.[نیازمند منبع]
چهار کتاب دیگر تورات به داستان موسی اشاره دارند که صدها سال پس از ابراهیم زندگی می‌کرد. داستان وی در کنار داستان آزادی قوم بنی‌اسرائیل از بردگی در مصر و عهد مجدد آنان با خداوند در کوه سینا و همچنین سرگردانی آنها در صحرا تا زمان ورود نسلی جدید به سرزمین کنعان اشاره دارد. تورات با مرگ موسی پایان می‌یابد.[نیازمند منبع]
تورات شامل ۶۱۳ فرمان از جانب خداوند است که این فرمان‌ها به «میتس وات» معروفند و از زمان بردگی در سرزمین مصر تا زمان آزادی در سرزمین کنعان به صورت وحی بر پیامبران نازل شده‌اند. این فرامین پایه قانون مذهبی یهودیان (هلاخاء) را تشکیل می‌دهد. به ۱۰ تا از بهترین این فرامین، ده فرمان گفته می‌شود.[۹] تورات از ۵۴ بخش تشکیل شده که به ترتیب در آیین عبادت یهودیان قرائت می‌شود و از ابتدای کتاب پیدایش تا انتهای کتاب تثنیه را در بر می‌گیرد. این قرائت در پایان بخش سکوت مجدداً آغاز می‌گردد که این بخش را «تورات سیمکات» می‌نامند.
یهودیان تورات را بر روی پوست یک حیوان حلال گوشت و توسط یک نویسنده و طی یک کار طولانی و پرزحمت می‌نویسند و این نوشته به صورت یک طومار درمی‌آید. نباید دست کسی به آن بخورد بنابراین هنگام خواندن آن به جای انگشت با یک وسیله که انتهایش شبیه دست است به آن اشاره می‌کنند. به این وسیله یَد می‌گویند. تورات به زبان عبری نوشته می‌شود.[۱۰][۱۱]
نامهای دیگر
نام دیگر تورات کتاب شریعت است. گاهی به عهد عتیق تورات نیز اطلاق می‌شود.[۱۲]
تورات در قرآن
در قرآن، انکار قرآن به انکار تورات ربط داده می‌شود:
پس تا چه آمدشان درست از نزدمان گفتند: «تایا نباید آورده شده مانند چه آورده شده موسئ را؟» آیاُ نبود زیرورو می‌کردند به چه آورده شده موسئ را از پیش؟ گفتند: «دو تاردیدساز برآمده شدندُ» گفتند:اگریم به هری زیروروکارهایی۴۸ گو:پس آورید به نوشتاری از نزد بی کمداشت خُدا اون رهبرتری از دویشان{دو نوشتار تورات (گردشنامه)+قرآن (سخن برای همه){نوشتار انجیل در آغاز 'شفاهی' بود که در آینده پس از عیسی گردآوری شد نه 'کتبی'}} پِی رَوَمش گر بودید راستکارهایی»[۱۳]
آیات بسیاری در قرآن وجود دارد که تورات را تصدیق می‌کند.[۱۴][۱۵][۱۶] همچنین برخی آیات قرآن به تورات ارجاع می‌دهد، مانند آیه «چشم در برابر چشم» قرآن آن را به تورات ارجاع داده‌است.
ی‌شود. خواندن تورات به صورت عمومی یکی از پایه‌های زندگی مشترک یهودیان است.
تنخ در اصل به زبان عبری مقدس نوشته شده بود و بخشی از آن (به خصوص در کتاب دانیال) نیز به زبان آرامی بود.
در قرن دوم یا سوم قبل از میلاد تورات به زبان «یونانی کوئیس» ترجمه شد و در طی قرن‌ها بقیه کتاب نیز ترجمه شدند. این ترجمه را سپتانت یا سبعینه می‌نامند و توسط یهودیان یونانی‌زبان و سپس مسیحیان بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. درنهایت تعدادی متن بسیار مشابه تهیه شد که به هر یک از آنها متن‌های مازورتی (TM) می‌گویند.
مازورت‌ها «حروف صدادار» (با نام «نیکود») را به متن اضافه کردند تا متن اصلی از یکنواختی خارج شود.
برخی از این ملحقات در زبان یونانی به متن اصلی اضافه شده و بقیه هم ترجمه‌های عبری کتاب‌ها و متونی هستند که در متون مازورتی وجود نداشته‌اند. کشفیات جدید نشان می‌دهد که بیشتر مطالعات سپتاجینت منشأ عبری دارند درحالیکه دست نوشته کاملی از متون عبری وجود ندارد که سپتاجینت برپایه آن شکل گرفته‌است اما بسیاری از متفکران معتقدند که متون عبری یک «جهش» متن از متن اصلی متون مازورتی را به تصویر می‌کشند.
همچنین یهودیان ترجمه‌های آزادی را به زبان آرامی تهیه کردند که آنها را ترجم می‌نامیدند. سپتاجینت (ترجمه یونانی که توسط الکساندر در مصر و در دوران حکومت تولمائیک‌ها انجام شد) در مقابل متن مازورتی مورد توجه کمتری قرار گرفت تامتن مازورتی بتوان به عنوان متن اصلی عهد عتیق برای ترجمه به زبان‌های غربی عرض‌اندام کند و این روند از زمان ترجمه کتاب ولگاته توسط جروم تاکنون ادامه یافت. در مسیحیت شرقی هنوز ترجمه‌هایی وجود دارند که متن اصلی آن سپتاجینت بوده‌است در برخی از ترجمه‌های غربی مدرن از سپتاجینت برای تشریح بخش‌هایی از متن مازورتی که به نظر می‌رسید در هنگام نوشتن با غرض ورزی نویسندگان روبرو شده و تحریف شده‌استفاده می‌شود همچنین گاهی در این ترجمه‌ها از متن پیمایش دریای ساکن نیز استفاده شده‌است.
تعدادی از کتب تثنیه مقدس که بخشی از سپتاجینت یونانی هستند اما درکتاب مقدس عبری وجود ندارند را آپوکریفا می‌نامند. اغلب پروستان‌های مدرن آپوکریفا را به عنوان کتب مقدس در نظر نمی‌گیرند اگر چه حدود سال ۱۸۲۰ کتب مقدس پروتستان این مطالب را درخود جای داده بودند. با این وجود اغلب مسیحیان (شامل اعضا کلیسای کاتولیک روم، کلیسای ارتدوکس شرق و کلیساهای ارتدوکس خاور) آپوکریفا را بخشی از عهد عتیق می‌دانند. کلیسای کاتولیک روم هفت کتاب از این دسته شامل (کتاب توبیت، کتاب جودیت، مکابیان ۱، مکابیان ۲، خرد سلیمان، کتاب واعظ وکتاب باروخ و همچنین بخش‌هایی ازکتاب استر وکتاب دانیال را جزء عهد عتیق می‌داند. کلیساهای ارتدوکس تعدادی کتاب دیگر مانند مکابیان ۳، زبور ۱۵۱-۱۵۵، اسدراس ۱، اودس، زبور سلیمان و گاهی مکابیان ۴ را در این عهد قرار می‌دهند.
