وصف خلیج فارس در نقشههای تاریخی عنوان کتابی است که در سال ۱۳۸۶ توسط معاونت پژوهشی بنیاد ایرانشناسی به رشته تحریر در آمد.[۱]
اطلس «وصف خلیج فارس در نقشههای تاریخی[۲]، با چاپ ۴۰ نقشه از جغرافی نویسان ایرانی و عربی و ۱۲۰ نقشه اروپایی توسط گروه نویسندگان(محمدحسن گنجی، دکتر محمد باقر وثوقی، جواد صفی نژاد، فاطمه فریدی و امیر هوشنگ انوری تدوین و از سوی بنیادایرانشناسی تحت نظارت دکترحسن حبیبی منتشر شدهاست.این کتاب با استقبال جامعه علمی ایران مواجه شد و در دومین جشنواره فارابی کتاب برگزیده حوزه تاریخ و جغرافیا شد، و ظرف چند ماه تمام هزار نسخه تیراژ آن به فروش رفت و هم اکنون که هنوز به چاپ دوم نرسیده نایاب است. چهار سال بعد بنیاد ایرانشناسی کتاب مشابهی با نام «وصف ایران و مناطق آن در برخی نقشههای دوره اسلامی» توسط امیر هوشنگ انوری به چاپ رساند. کتاب «وصف خلیج فارس . . . » دارای مقدمهای به قلم حسن حبیبی و سه گفتاراصلی است:
در بخش نخست مكتبهاي مختلف نقشهنگاري حوزه اسلامي و اروپايي در يك دستهبندي منسجم ارائه شده است. در بخش دوم، نقشههاي حوزههاي اسلامي- اروپايي با توصيف دقيق حوزه جغرافيايي خليجفارس در هر نقشه آمده است. در اين بخش نام نقشهنگار، سال ترسيم نقشه و محل چاپ آن نيز آمده است.
نام خليجفارس و كرانههاي شمالي و جنوبي آن به منظور بيان دقت نقشهنگار در تكتك مكانها مشخص شده است. براي اولين بار در جهان تمامي نامهاي قيد شده در هر نقشه با نامهاي كنوني مطابقت داده شده و سير تغيير نام و ويژگي خاص منطقه درج شده است. در اين ميان مكانهايي كه اثري از آنها بر جاي نمانده نيز مشخص گرديده است. در بخش پاياني اين كتاب نـام نقشهها، ضبط نام خليج فارس به زبانهاي گوناگون، نام مؤلفـان و نقشهنگاران حوزههاي نقشهنگاري اروپايي، فهرست مآخذ نقشهها، فهرست نقشههايي كه بازسازي و يا براي اولين بار چاپ شدهاند و فهرست شخصيتها و مكانها آمده است.
از ميان صدها نقشه كه همگي واقعيت نام خليجفارس را در خود داشتهاند، نقشههايي انتخاب شدهاند كه از كيفيت و وضوح بيشتري برخوردار بودند. نقشههاي تاريخي اروپايي از 1477 ميلادي / 882 قمري همزمان با افول فن نقشهكشي نزد جغرافيدانان مسلمان شروع ميشوند و تا 1910 كه شيوه نقشهكشي نو شروع ميشود، پايان مييابند. بدينترتيب از تمام مكتبهاي نقشهنگاري بطلميوسي، اسلامي و اروپايي، بهترين نمونه نقشهها انتخاب شدهاند. 40 نقشه اسلامي و 120 نقشه اروپايي (بطلميوسي) در اين كتاب معرفي ميشوند. در كنار تحقيق كتابخانهاي براي بررسي و تعيين نامها و تلفظ اسامي براي اولين بار از محققان بومي كرانههاي خليجفارس (هر منطقه يك نفر) استفاده شده، تا درستترين و منطبقترين اطلاعات گردآوري شود.
از نسخ خطي موجود در مراكز اسناد و كتابخانههاي دولتي، خصوصي و منابع دست اول در حد امكان بهره گرفته شده است. در اين مجموعه تلاش شده است تا اشتباهات و كمبودها برطرف و شناسنامهاي صحيح از نام طراح، سال ترسيم نقشه، منبع و مآخذ هر يك ارائه شود.
- در بخش نخست، مکتبهای مختلف نقشهنگاری حوزه اسلامی و اروپایی در یک دستهبندی منسجم ارائه شدهاست. نقشههای تاریخی اروپایی از ۱۴۷۷ میلادی / ۸۸۲ قمری همزمان با افول فن نقشهکشی نزد جغرافیدانان مسلمان شروع میشوند و تا ۱۹۱۰ که شیوة نقشهکشی نو، آغاز میشود، پایان مییابند. بدینترتیب از تمام مکتبهای نقشهنگاری: بطلمیوسی، اسلامی و اروپایی، بهترین نمونة نقشهها انتخاب شدهاند.
- در بخش دوم، نقشههای حوزههای اسلامی- اروپایی با توصیف دقیق حوزة جغرافیایی خلیجفارس در هر نقشه آمدهاست، که شامل ویژگیهای ذیل است:
- ۱. درج نام نقشهنگار، سال نگارش نقشه و محل چاپ آن.
- ۲. نام خلیجفارس و کرانههای شمالی و جنوبی آن به منظور بیان دقت نقشهنگار در تکتک مکانها مشخص شدهاست.
از نسخههای خطی موجود در مراکز اسناد و کتابخانههای دولتی، خصوصی و منابع دست اول در حد امکان بهره گرفته شدهاست. • در این مجموعه تلاش شدهاست تا اشتباهات و کمبودها را برطرف و شناسنامهای صحیح از نام طراح، سال ترسیم نقشه، منبع و مآخذ هر یک ارائه شود