این کتاب نتیجه بررسی و کاوش دو ماهه و مطالعه سه ساله نگارنده است، که علاوه بر شرح آثار بازمانده سیراف مردم شناسی و فرهنگ عامه این سرزمین، با یاری دانشمندان و باستانشناسان ایرانی و خارجی کوشش شده تا به مسائلی؛ چون: علت کندن قبور در سنگ و چگونگی آن، و زمان کندن این قبور، بپردازد.
این بندر تقریبا یک کیلومتری بندر طاهری کنونی یا بندر قدیم سیراف در سمت شمال و شمال غربی بندر دخمهها قرار دارد و دارای قبوری است که در دامنه کوهها و صخرهها در داخل سنگهای یک تکه ایجاد شدهاند.
امروز از بندر سیراف تنها خرابههایی در کنار دهکدهای به نام دهکده طاهری باقی مانده است. به دلیل اهمیتی که این شهر در ابتدای شکل گرفتن مدنیت اسلامی در ایران داشته است، باستان شناسان از سال ۱۹۶۶ به حفاری در محل خرابههای آن پرداختند و حاصل کار آنان پیدا شدن بقایای مجموعه شهری مهمی است که برای ترسیم شکل شهر ایرانی در قرنهای هشتم تا دهم میلادی ماخذی بی همتا و قابل تامل است.
در سده نهم و دهم میلادی سیراف شهری با اهمیت و مرکز فعالیتهای تجاری بود. بندر سیراف سرزمین ایران را به هند، چین، افریقا و دریای سرخ مربوط میکرد. در حدود سده یازدهم زلزله شدید شهر را ویران و خالی از سکنه ساخت. در سده چهاردهم از نو برخی نقاط آن مسکون شد و سپس در سده پانزدهم به کلی زندگی شهری از آن رخت بست. علت اینکه سیراف برای بررسی شهرسازی ایران شایان توجه است، این است که: این شهر از لحاظ جغرافیایی منفرد و دارای امکان گسترشی محدود است. از جنوب ، دریا و از شمال ، نوار بلند و سراسری کوهها حد طبیعی شهر را معلوم میکند. دو دیوار شرقی و غربی نیز مرزهای مصنوع آن را تشکیل داده است. برخلاف سایر شهرهای دیگر ایران که بیشتر در دشتهای گسترده شکل میگیرفتند و بدین سبب دیوارهای شهر و محلههای آنها بارها تغییر جا دادهاند، سراف در قالب طبیعی محدود و ثابت پیدایش و گسترش یافت و این امر کار بررسی ساخت آغاز این شهر را ساده میکند.
← مهمترین بندرگاه بازرگانی ایران
بندر « سیراف » مهمترین بندرگاه بازرگانی ایران از اواخر عصر ساسانی تا اوایل قرن پنجم هجری بود که موقعیت جغرافیایی ویژه آن و دسترسی نزدیک به آبادترین شهر جنوب ایران ؛ یعنی شیراز و فیروزآباد ، امکان تبادل کالا را برای بازرگانان و دریانوردان فراهم مینمود. سیراف در تاریخ دریانوردی ایران سهم و موقعیت مهمی دارد و بررسی تاریخی تحولات و کیفیت افول آن موضوعی است که هنوز به طور کامل به آن پرداخته نشده است. از آنجایی که در حال حاضر یکی از بزرگترین ذخایر گاز جهان در سواحل این بندر تاریخی کشف شده و سرمایه گذاری بزرگی برای استخراج آن صورت پذیرفته است، میتوان گفت که پس از یک هزاره باز هم «سیراف» به موقعیتی ممتاز در اقتصاد ایران دست یافته است.
بندر «سیراف» یکی از یادگارهای گرانبهای دوران درخشش و اوج تجارت دریایی ایران به شمار میرود. «سیراف» شناسنامه تاریخ دریانوردی ایران و معرف بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی سرزمین ماست. حیات اقتصادی و اجتماعی این بندر مهم و مشهور در دوران رونق و شکوفایی، بیانگر تمدنی درخشان و پویا است که از دوره ساسانی تا چند قرن بعد از اسلام تداوم داشته است. رونق و آبادانی «سیراف» در قرون نخستین اسلامی تجلی آرزوهای بلند مردمی پویا است که با تلاش خستگی ناپذیر در بدترین شرایط آب و هوایی و با تکیه بر هوش و استعداد ذاتی خود یکی از آبادترین و پررونقترین مراکز شهری آن روزگار را به وجود آورده و سهم عمدهای را در تبادل تجاری جهانی بر عهده داشتهاند.
این که در اسطورههای ایران کهن، این بندر به عنوان فرودگاه «کیکاوس» و آرزوهای بلند او معرفی شده، شاید کنایه از واقعیتی انکارناپذیر باشد که بر اساس آن میتوان پی برد که مردم صبور و تلاشگر و مقاوم «بندر سیراف» با اقدامات خستگی ناپذیرشان آرزوهای بلند و دست نیافتنی خود را برای ایجاد یک جامعه ثروتمند و نمونه و با شکوه تحقق بخشیده و این شهر را به درجهای از اعتبار و شهرت رساندند که آن را «دروازه چین و خزانه پارس و خراسان » توصیف کردهاند.
ساختار کتاب[ویرایش]
ابتدای کتاب سرآغازی است از طرف انجمن آثار و مفاخر فرهنگی که در ادامه آن پیش گفتاری از مولف درباره انگیزه وی از نوشتن این کتاب و همچنین مطالبی پیرامون کتاب، عنوان گشته است.
کتاب از ۵ بخش تشکیل یافته است.
بخش اول مربوط به نام سیراف و گذشته سیراف از نظر مورخین ایرانی و عرب میباشد.
[۱]
بخش دوم، آثار بازمانده از بندر کهن سیراف، سنگ قبرهای دوره اسلامی، مساجد، آرامگاهها، حفاری هیئت مشترک ایران و انگلیس در بندر میباشد.
بخش سوم، آثار بازمانده از بندر کهن سیراف، چاههای سنگی، دخمهها، قبور سنگی، تخت جمشید و قسمتی از تپههای آن مناطق و دیگر مسائل مطالبی خواندنی ایفا مینماید.در بخش چهارم، سیراف امروز را از نظر مردم شناسی و فولکور مورد بررسی قرار داده و همچنین به نام زمینها و درختان و شیوه گرده افشانی نخلها و نام ماهیها و غیره به همراه تصاویر و نقشههای مربوطه پرداخته است.
در بخش پنجم، این گفتار درباره گچ بریهای زیبایی که از مجالس شاهنامه فردوسی در ایوان غربی قلعه شیخ سیراف به وسیله استاد علی اصغر شیرازی پدید آمده، سخن رفته است. ضمنا طرح با عکس گچبریها همراه سرودههایی بر گزیده از شاهنامه فردوسی توام با مینیاتورهای مربوط به هر موضوع، درک گفتار فردوسی بزرگ و موضوع نقوش گچبریها را برای خواننده ساده تر و بیان مطلب را شیواتر کرده است.
سیراف در بعضی نوشتهها صیراف نیز نوشته شدهاست. شهری باستانی واقع در بخش سیراف شهرستان کنگان در استان بوشهر یکی از آثار تاریخی و از نقاط دیدنی استان بوشهر در جنوب ایران است.
سیراف یکی از قدیمیترین بنادر ایران است که زمانی دارای رونق فراوانی بودهاست. شهر باستانی «سیراف» دارای معماری خاصی میباشد که بسیار شبیه به روستای ماسوله در شمال کشور میباشد.شبیه بودن آن به ماسوله از این جهت است که سیراف در یک نوار طولی با عرض بسیار کم قرار گرفته است که یک سمت آن دریا و سوی دیگر آن کوه می باشد و هر چند منازل آن بافت تاریخی ماسوله را ندارد ولی از این جهت که ساختمان ها بهصورت پلکانی به سمت کوهستان سوق پیدا نموده اند لذا مناطقی مانند ماسوله و کندوان را برای بازدید کننده ها تداعی می کنند با این تفاوت که سیراف بسیار تاریخی تر و دارای قدمتی به درازای خلیج فارس می باشد. بندری که در آن زمان بیش از سیصد هزار نفر جمعیت داشته و به دلیل آزادمنشی دینی در این بندر بینالمللی پیروان مذاهب گوناگونی همچون زرتشتیان، مسیحیان، مانویان، یهودیان، بوداییان و اقوامی همچون رومیان، یونانیان و چینیها در این بندر زندگی میکردهاند.[۱] گورستانهای بازمانده از پیروان دینهای گوناگون در این شهر باستانی نشانگر آزادی دینی این بندر ایرانی ست.[۱]
سیراف پررونقترین بندر کشور بود که روابط تجاری زیادی با روم و یونان در اروپا و ماداگاسکار در آفریقا تا کانتون چین در آسیا[۱] در دورههای ساسانی و اسلامی داشت. سفالهای بازمانده با نقشهای گوناگون، پارچهها و زیورآلات، معماریهای گچی و اتاقهای آذین شده به آثار هنری و ساختمانهای دو سه طبقه بخشی از میراث بجا مانده از آن تمدن است. اما زمین لرزه مرگبار هفت روزه سال سیصد و شصت و هفت هجری قمری مدفون شدن کامل این بندر را در پی داشت. از این روست که سیراف پمپئی ایران نامیده شدهاست.
گردشگری سیراف:بندر سیراف بواسطه واقع شدن در بین دو منطقه انرژی پارس جنوبی و منطقه انرژی کنگان دارای ویژگی خاصی است آثار باستانی و همچنین دریای زیبای سیراف و نزدیکی به شهر شیراز و استان فارس جاذب گردشگران بسیاری شده.
بازماندههای تاریخی سیرافSea routes during the Sassanidبازماندههای این شهر باستانی در نزدیکی بندر سیراف کنونی دیده میشود. سیراف زمانی از بندرهای اصلی ایران و خاورمیانه و محل پهلوگیری کشتیهای بزرگ بود. بازرگانان سیرافی به دوردستهای آسیا و آفریقا سفر دریایی میکردند. آنچه از سیراف بازمانده، حفرههای سنگی کنده شده بر شیب تبههای سنگی است که گویا بعد از اسلام بهعنوان قبر نیز استفاده شدهاند. همینطور سنگچینها، چاهها، سنگفرشها و غارهایی شبیه آتشگاه در دل کوهها بجا ماندهاست. غلامرضا معصومی، محمد حسین سمسار، رضا طاهری و سید قاسم یاحسینی تاریخنگارانی بودهاند که به صورتی مبسوط سیراف را در حوزههای باستانشناسی و بناهای تاریخی، وضعیت اجتماعی، موقعیت جغرافیای تاریخی و اجتماعی و مشاهیر آن شرح دادهاند. در کتاب سکههای سیراف مرتضی قاسم بگلو ناگفتههای بسیاری از تاریخ این شهر بیان و نکات مهمی از ارتباطات تجاری بینالمللی آن آشکار گردیدهاست.
دخمههای باستانی سیرافدخمههای باستانی سیرافدخمههای باستانی در ارتفاعات مشرف بر دامنه کوههای شمالی سیراف قرار دارند، محققان از آن به عنوان حوضچههای نگهداری و استعمال آب باران یا به عنوان قبور سنگی یاد میکنند.
حوضچههای آب باران
آنچه که امروزه در ارتفاعات مشرف بر دامنه کوههای شمالی سیراف میبینیم، و اندیشمندان و محققان از آن به عنوان قبور سنگی یاد میکنند، در ابتدا به منظور ایجاد قبر و مدفن مردگان خلق نشدهاند بلکه حوضچههای استحصال آب باران بودهاند که بر روی کوههای مشرف به دریا و شهر برای استفاده از آب باران و نیز تزریق به درون زمین و پیوستن به سطح سفرههای آب زیرزمینی جهت تقویت آبخوانهای آن منطقه و به منظور برداشت در پایین دست از طریق چاههای حفره شده در طبقات سنگی بودهاند.
به منظور تأمین آب شرب از طریق باران، که تنهاترین، مهمترین و مؤثرترین روش در استحصال آب باران بهشمار میآید جمعآوری مستقیم آب بر روی سطوح نازله میباشد. به منظور بهرهوری از آبهای نازله و جلوگیری از هدر رفتن آنها و نیز تغذیه سفرههای آب زیرزمینی چاههای مذکور پیشینیان سیراف به این نتیجه میرسند که هر آنچه آب نازله را بر سطح کوه مذکور در بالادست چاههای حفر شده، استحصال و ذخیره نمایند و بدین طریق به آبهای جمعآوری شده فرصت بیشتری جهت نفوذ به درون زمین دهند. در حال حاضر از نواحی نزدیک به خط الرأس کوه با ایجاد مخازن با مقطع چهارگوش به ابعاد متفاوت حوضچههایی را در سرتاسر یال جنوبی کوه تعبیه نمودهاند که قادر به جمعآوری مجموعه آبهای نازله بر سطح اراضی مذکور باشد. چاههای حفر شده درون طبقات سنگی نیز درست در پایین دست هر مجموعه مخازن ذخیره آب تعبیه شده بهطوریکه با نفوذ آب و رسیدن به سطح ایستابی منطقه بلافاصله سطح آب چاههای مذکور را مورد تأثیر قرار میدهد.
ابعاد حوضچهها عموماً به صورت مقطع مستطیلی (چهارگوش) بوده و طول این مخازن در جهت شیب واقع است. برخی از این حوضچهها دارای سرریز بوده بهطوریکه پس از پرشدن آن، آب مستقیماً درون حوضچه پایین دست هدایت میشدهاست. همچنین در بخش انتهایی برخی از این مجموعه حوضچههای دامنهای، سرریز آخرین حوضچه به یک کانال دستساز (که میتوانسته مسیر طبیعی جریان آب باشد) ختم میشود که احتمالاً از این کانال آب به عنوان سرریز نهایی یا حقابه پایین دست یا شاید آبیاری مزارع به مکانهای مورد نظر هدایت میشدهاست. لزوم استفاده بهینه از آبهای نازله جهت تقویت سفرههای آب زیرزمینی به حدی بودهاست که حتی در دامنه پایین کوه نیز امکان حفر گودال وجود داشته و شاهد حضور حوضچههایی با جهت عمود یا مایل نسبت به دیگر حوضچهها هستیم. کوچکی ابعاد این گودالها به حدی است که به تنها چیزی که نمیتوان آنان را نسبت داد، قبر میباشد.سراسرنمای منطقهٔ باستانی سیرافقبرهای سنگی
به احتمال زیاد میتوان گفت که گودالهای حفر شده بر پهنهٔ کوهستان سیراف در ابتدا به منظور جمعآوری و استحصال آب ایجاد شدهاند و آنچه که بعدها توسط افرادی (احتمالاً متنفذ و متمول و نیز شاید توسط عموم و به دلیل رخداد حوادث غیر مترقبه همچون زلزله یا بیماری طاعون و نیاز به دفن سریع مردگان) مورد استفاده به عنوان گورهای فردی یا خانوادگی شده در روزگارانی زیاد پس از احداث اولیه اینان صورت گرفتهاست. پیدا شدن استخوان و آثار مردگان درون برخی از این حوضچهها نه تنها منکر سیستم استحصال و ذخیره آب نمیباشد بلکه با دقت بر گورهای یافته شده و وجود لایهای از قشر نفوذ ناپذیر ساروج درون حوضچههای استفاده شده به عنوان قبر، به نکاتی موید روش تأمین آب در شهر باستانی سیراف پی برده میشود. دربارهٔ این گورستانها دیدگاههای مختلفی وجود دارد. رضا طاهری در کتاب از مروارید تا نفت در ذکر گورستان سنگی سیراف مینویسد: «شاید بهتر است از سیراف خارج شویم و به روستای تیس در چابهار نگاهی کنیم، گورستانهای دقیقاً به همین شکل و ساختمان، گورستانِ جن که بلوچها به آن «جن سنط» میگویند و قدمت آن را حداقل بیش از دو هزار سال میدانند.»[۲] و به باور این پژوهشگر تاریخ این گورستان مرتبط با آب و پرستشگاه آناهیتا ایزدبانوی آب میباشد «این یادگاریهای به جا مانده بر تپههای بلند و دامنهٔ کوهها میتواند در دور زمانی کهن تر جایگاهی از پرستشگاه یک ایزدبانو باشد؛ که پس از آن در دوران هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیها تبدیل به آتشکده و در دوران اسلامی بدل به گورستان شدهاست.»[۳]
مسجد امام حسن
بهترین بنای عمومی سیراف مسجد جامع آن است که بر ویرانههای یک دژ ساسانی بنا گردیدهاست که میبایستی این مسجد پس از سال ۱۸۸ هـ.ق بر پا شده باشد. این تاریخ را کشف سکههایی با تاریخ ضرب همین سال تاًیید میکند. مسجد نخستین صحنی مربع و در سه سو دارای رواقهایی با ستونهای مدور بوده، کشف پایه یک تک مناره این مسجد را در رده یکی از کهنترین مساجد دارای مناره در سرزمینهای اسلامی قرار میدهد. در بنای این مسجد پس از زلزله دگرگونیهایی پدید آمد و شرحی میدهد مربوط به مرحله بعدی مسجد باید باشد. بندر دست کم دو مسجد دیگر نیز داشتهاست. مسجد بزرگ از سه سو به بازار محصور بوده و تاریخ بنای هردو را همزمان میدانند (سمسار۱۱٬۱۳۸۰). کلیه مسجدهای سیراف بر اساس دو نمونه اصلی طرح شدهاند. تحول و گسترش بعدی نمونههای مختلف مسجد نیز بر همین نمونههای اولیه متکی است. الف) مسجد تک حجرهای با فضای واحد مرکزی اینگونه مسجد به صورت متصل به یکی از خانهها یا در کنار مجتمعی در بازار ساخته شدهاست. ب) مسجد جمعه از گردهمایی حجرههای ساده دورادور حیاط مرکزی به وجود آمده و به شکل چهارگوش است فضاهای حاصل از اینگونه گردهمایی عبارتند از حجرههایی باز و با اندازههای تقریباً مساوی که با آهنگی واحد در چهارسوی حیاط تکرار شدهاند. ورودیهای مسجد وضعیت خاصی را نسبت به محورها یا سمتهای اصلی نشان نمیدهند. شکل کلی مسجد و حیاط مرکزی آن مربع است. مسجد سیراف سادهترین نمونه مسجد جمعه است از محورهای اصلی و فرعی و چهار ایوان جانبی در آن اثری نیست و به همین دلیل نیز گرچه حیاط مرکزی در میان حجرهها قرار گرفتهاست آن خاصیت مرکزیت موجود در نمونههای تکامل یافته مسجد جمعه را ندارد. عنصرهای تفکیککننده و سمت دهنده در آن محدود به محراب و منبر و منار است (فقیه، ۵ ،۱۳۷۸)
عمارت شیخ جبار نصوری
این قلعه که متعلق به خاندان نصوری است بر روی تپهای بلند و مشرف به دریا بنا شدهاست و دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی ویک شاهنشین میباشد؛ که توسط شیخ جبار دوم پدر بزرگ شیخ ناصر نصوری در اوایل دوره قاجاریه ساخته شدهاست. این بنا قدمت ۲۰۰ ساله دارد که گچبریهای آن موید این گفته میباشد. همچنین هجده تابلو بسیار زیبا از مجالس شاهنامه فردوسی در ایوان غربی قلعه نقش بستهاست. تاریخ احداث قلعه نصوری به سال ۱۲۲۴ ه.ق میباشد. (شهرداری بندر طاهری، ۱۳۸۷)
منابع
رضا طاهری، آناهیتا و ایزدبانوان دیگر در اسطورهها و باورهای ایرانیان، نشر فروهر، ص ۱۱۸
حاتم، محمد، بن غریب، «تاریخ عرب الهولة»، چاپ سوم، قاهره (مصر): دارالعرب للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۹۹۷ میلادی به (عربی).
صدیق، محمد، عبدالرزاق، «صهوة الفارس فی تاریخ عرب فارس»، چاپ دوم،: مطبعة المعارف، انتشار سال ۱۹۹۳ میلادی به (عربی).
دکتر: رازی، عبدالله، (از سلسلهٔ ماد تا انقراض سلسلهٔ قاجاریه) چاپ ششم، چاپخانهٔ: اقبال، انتشار سال ۱۳۶۳.
قاسم بگلو، مرتضی، سکههای سیراف ، چاپ اول، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر و بنیاد ایرانشناسی بوشهر، تهران، انتشار سال ۱۳۸۵ خورشیدی.
جعفری، سید محی الدین. (دانش بومی منحصربهفرد اندیشمندان سیراف در استحصال آب و کشاورزی)
کنگره بینالمللی سیراف، بوشهر: نشر شروع، ۱۳۸۴.مجمع دانش آموختگان استان بوشهر[پیوند مرده]
اقتداری، احمد. (آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج دریای عمان) . انجمن آثار مفاخر فرهنگی، تهران:۱۳۴۸
معصومی، غلامرضا. سیراف (بندر طاهری)) ، چاپ سوم،: انجمن آثار مفاخر فرهنگی، تهران: انتشار سال ۱۳۸۳ خورشیدی.
رضا طاهری، از مروارید تا نفت، چاپ دوم، نشر نخستین
سمسار، محمد حسن؛ بندر سیراف: ۱۳۶۸.
فقیه، نسیرین بندر سیراف شکلبندی شهر ایرانی در صدر اسلام“. دوره ۱۴، ش ۱۵۹ و ۱۶۰
شهرداری بندر طاهری، سایت اطلاعرسانی، ۱۳۸۷
«تمدن سیراف، پمپئی ایران اسیر دیوارکشی». VOA. ۳۱ مرداد ۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |پیوند= ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
رضا طاهری، از مروارید تا نفت، ص ۱۱