پیشگفتار کتاب «دانشنامه مُهر و حکاکی در ایران» دربردارنده آگاهی‌های ضروری است و راهنمای خواننده برای ورود به فصل‌های چهارده‌گانه کتاب است. نویسنده کتاب (محمد جواد جدی) پژوهش بسیار گسترده‌ای در زمینه مهر و هنر حکاکی در ایران انجام داده است، پژوهش‌های گسترده وی را به نوعی می‌توان با نام خانوادگی او همسو دانست زیرا بسیار سختکوش و جدی به بحث و بررسی در زمینه مهرها پرداخته و موشکافانه آنها را بررسی کرده است.
تأليف این دانشنامه چند هدف را در پي داشته است؛ نخست اين‌كه مي‌تواند به عنوان راهنمايي جامع براي این موضوع (مهر و هنر حکاکی) در ایران به‌شمار آید، دوم اینکه تصاویری که در این کتاب از آن بهره گرفته شده برای پژوهشگران و هنرمندانی که در این زمینه پژوهش می‌کنند، بسیار سودمند و ارزشمند است و سوم، این کتاب تنها به بررسی یک مهر نپرداخته بلکه با استناد به منابع معتبر و با مروری گذرا بر سیر تاریخی و هنری مهرها پژوهش گسترده، دقیق و ارزشمندی انجام داده است.
مطالب چهارده‌گانه دانشنامه مهر و حکاکی در ایران
مطالب کتاب با فصل نخست که «تاریخ مهر و حکامی» نام دارد، آغاز می‌شود در این فصل از مهر و سابقه چند هزار ساله آن سخن به میان آمده است و مهر را یکی از کهن‌ترین دستاوردهای انسان می‌داند که در درازنای تاریخ همچنان جایگاه ویژه خود را حفظ کرده است و روشنگر نکات بسیار مهمی در زندگی بشری به‌شمار می‌آید. سپس به فصل دوم کتاب با نام «از مهر تا انگشتری» می‌رسیم. در این بخش افزون بر بررسی مهرهای سربی و مهر در کتب مقدس عهد عتیق و عهد جدید به جمشید و نگین انگشتری، نقش نگین حضرت موسی(ع)، حضرت عیسی(ع)، حضرت سلیمان (ع) و حکایت انگشتری او پرداخته شده است.
فصل سوم کتاب «مهر از آغاز دوره هخامنشی تا پایان دوره ساسانی» نام دارد. در این بخش از زبان داریوش هخامنشی می‌خوانیم: «آنان ابتدا گل را به شکل لوح درمی‌آوردند و یک طرف آن را بر روی میزی می‌کوبیدند تا سطح آن هموار شود. سپس نویسنده با قلم مخصوص، نشان میخی را بر لوح نرم می‌فشرد و کالای تحویل شده را به دقت ثبت می‌نمود و مسئولی روی سمت چپ آن را به نشانه تایید مهر می‌کرد.»
فصل‌های چهارم، پنجم و ششم کتاب به «خط کوفی، خطوط ششگانه و مهرهای دوران اسلامی»، «مهر و سیرتکاملی خط و خوشنویسی در عصر ایلخانی» و «مهرهای دوران تیموری و صفوی» پرداخته و مهرها را در سده‌های اسلامی بررسی می‌کند و می‌گوید که ایرانیان در قرون میانه اسلامی برای اولین بار کتابت را به عرصه هنر آوردند و خالق شگفتی‌های تحسین‌برانگیزی در این زمینه شدند. در این فصول مهر در کلام‌الله مجید مترادف ختم، خاتم، مختوم و نختم به کار رفته و همچنین مهر را در کلام امیرمومنان حضرت علی(ع) بررسی کرده است.
«مهر در دوره قاجار» فصل هفتم کتاب را دربرمی‌گیرد و جایگاه مهر در اعتباربخشی به اسناد و نامه‌های رسمی را به تصویر می‌کشد. همچنین به رسم مهر کردن قرآن در دوره قاجار می‌پردازد و نشان می‌دهد که مهر در قباله‌های ازدواج دوره قاجار از ارزش بسیاری برخوردار است.
«معرفی حکاکان بزرگ و نحوه کار آنان»، «هنر سجع‌سازی مهر»، «سجع مهر برخی از پادشاهان»، «سجع مهر برخی از رجال و شاهزادگان»، «مهرهای اماکن متبرکه، علمای اسلامی، مراجع تقلید، و هنرمندان»، «مهر در کشور عثمانی و شبهه قاره هند» و «فرهنگنامه مهر و حکاکی در شعر و ادبیات فارسی» بخش‌های دیگر کتاب است که دربردارنده آگاهی‌های بسیاری در زمینه مهر و هنر حکاکی در ایران است و اطلاعات بسیاری به پژوهشگران و هنرمندان می‌دهد.
دانستن این نکته‌ها نیز ضروری است که مولف کتاب نکته‌های تکمیلی خود را در قالب سخن آخر گنجانده و تقریظ‌هایی را که صاحب‌نظران بر این اثر و دیگر آثار مرتبط وی نوشته‌اند نیز در انتهای کتاب آورده است. ارجاعات متعدد به منابع و مآخذ در پایان هر فصل و عکس‌ها و تصاویر فراوان در جای‌جای کتاب و توضیحاتی که در شرح عکس‌ها آمده بر سودمندی و روشمندی کتاب افزوده است.
نمایه نام‌ها و مکانها نیز در 144 صفحه در پایان کتاب آمده است. این نمایه ارزشمند که محتوای دانشنامه را دسترس‌پذیرتر می‌کند شامل نمایه متن و سجع مهرها، نمایه مهر صحافان، نمایه مهر وقف کتابخانه‌ها، نمایه مهرهای قرآنی، نمایه نام‌ها، نمایه مکانها، نمایه حکاکی و زمینه‌های وابسته است. یکی از نکات مهمی که این اثر فاخر را چشم‌نواز می‌کند بهره‌گیری از جلد و روکشی زیبا با قاب زرشکی است که تصویری از یک مهر (یکی از دوره‌های تاریخی ایران) بر زیبایی جلد این اثر فاخر افزوده است.
یادداشت زنده‌یاد باستانی‌پاریزی بر این دانشنامه
در یادداشت باستانی پاریزی می‌خوانیم: «کتاب مُهر و حکاکی آقای محمدجواد جدی، فاضل محترم ـ یکی از جدی‌ترین کتاب‌هایی است که در سال‌های اخیر به چاپ رسیده است. کتابی که مستقیماً با تاریخ و منابع تاریخی در طول تاریخ ایران سروکار دارد. مُهر یکی از وسائلی بود که تا پیش از فراگیری الکترونیک، در جیب هر آقا یا خانمی ـ مثل نخود و کشمش جای داشت و حکاکان و مُهرسازان مردمان هنرمند و ادیب بودند که در صنعت خود منتهای ظرافت را به کار می‌بردند و سجع مُهر را با لطائف حکمی و اصول قرآنی می‌آمیختند. و هیچ سندی نبود که بدون این نقش‌های چشم‌نواز در محاکم مذهبی و عرفی و اخیراً حقوقی بتواند کارساز باشد و بی‌خود نبود که ادیب‌الممالک فراهانی ـ از احفاد قائم مقام فراهانی در محاکماتی که در گیرودارش بود از قاضی عدلیه بلد می‌نالید اما آن قاضی حکام به احکام قرآنی گویا اعتنایی نداشت و همیشه می‌گفت: قرآن نخورده مُهر و نخواهد شدن سند... اتفاقاً خانوادة ادیب‌الممالک و قائم مقام فراهانی مُهردار سلطنتی بوده‌اند در عصر صفویه ـ به اعتبار این که گویا مُهر حضرت سجاد در خانوادة آنها بوده و مردم خصوصاً مرضا ـ از توسل بدان شفاعت می‌طلبیدند و مُهر را در لیوان آبی گردانده به خورد مریض می‌دادند به امید اینکه بهبود یابد. و من عکس آن مُهر را در کتاب حماسه کویر چاپ کرده‌ام. هرچند مورد اعتراض تنی چند در آذربایجان شد. (چاپ1382، ص145به نقل از روزنامة پارس شیراز)»
دانشنامه مهر و حکاکی از نگاه استاد آیدین آغداشلو
در نوشته آیدن آغداشلو می‌خوانیم: «هنر طراحی و حکاکی مُهرها، از اصیل‌ترین هنرهای ایرانی - چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام - بوده است و در هر دورانی به صورت آیین‌های تابان و راستگو، مفهوم و معنای انسان روزگار خود را منعکس و حتی در دشوارترین ایام تاریخی، سیاسی، اجتماعی و هنری نیمة دوم قرن سیزدهم هجری قمری نیز همچنان - به یمن هنرمندانی بزرگ و یگانه - نقش و وظیفة خود را ایفا کرده است. حکاکی مُهرها سابقه و عمری بیش از شش هزار ساله دارد و به حق، سرآغاز هنر گرافیک و نشانه‌سازی در تاریخ فرهنگ بشری است، هنری که به خاطر ذات و جوهر «تکثیر»ی خود توانست به صورت یک ضرورت در پهنة روابط اجتماعی و اقتصادی انسان به ظهور درآید و تا قرن گذشته، هر سندی را اعتبار بخشد. اما جنبة مصرفی آن، مانع کار خلاقه و شگفت‌انگیز استادان این هنر نشد. آنها مانند هر هنرمند ایرانی دیگری، همیشه در جستجوی آفاق رفیع معنوی، آن را بر صدر نشاندند و اولویت دادند. مهارت فنی و چیره‌دستی این هنرمندان، مخصوصاً در یک‌هزار سال گذشته، هنری اعجاب‌آور را به نمایش گذاشت که هنرمند حکاک می‌توانست زیباترین و بی نقص‌ترین نوشته‌های خوشنویسی شده را، آن هم در موارد بسیاری به طور معکوس، بر روی سنگ بنشاند و آراستگی و کمال خیره‌کننده‌ای حاصل دهد. این حکاکان قدیمی و استادان فروتن، هنری را دنبال کردند و تبلور دادند که تقریباً به نحوی مساوی، در اختیار قشرهای گوناگون جامعه قرار می‌گرفت و از پادشاه تا یک معلم ساده را پوشش می‌داد. طبیعتاً «مُهرهای سلطنتی» از امتیاز ویژة به کارگرفتن استادان برجسته و یگانه برخوردار می‌شدند، اما همین استادان شریف، هیچگاه هنر و کارشان را منحصراً در اختیار عالی مقامان دورانشان قرار نمی‌دادند و بسیاری از عالی‌ترین آثارشان به سفارش علاقه‌مندان و هنردوستانی که به این هنر عشق می‌ورزیدند پدید می‌آمد.»
«دانشنامه مُهر و حکاکی در ایران» با همکاری کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و فرهنگستان هنر و مرکز دایرة المعارف انسان شناسی، منتشر شده است.
در این کتابِ مرجع، تاریخ مُهر و حکاکی در ایران از شش هزار سال پیش تا دوران معاصر به صورتی علمی و موشکافانه مورد پژوهش و تحقیق جدی قرارگرفته است.
نویسنده در پیشگفتار خود آورده است: از دیرباز مطالب و تصاویری را که به مهر و سیر تاریخی هنر اصیل حکاکی مربوط می‌شد، گرد آوردم و برخی از این تصاویر را با دقت بازسازی و با تأمل بررسی کردم. من در این مختصر، که ثمره سال‌ها تلاش مشتاقانه و تجربه نظری و عملی است، صرفاً می‌خواهم با استناد به مأخذ معتبر تاریخی و ادبی به ارائه‌ی نمای کلی از موقعیت و جایگاه اجتماعی و هنری مهر از دوران کهن تاکنون بپردازم و با مروری بر سیر تاریخی هنر حکاکی در ایران، و ارائه تصاویری ارزشمند، زمینه و انگیزه مناسب را برای آشنایی علاقه‌مندان و پژوهش‌های آتی فراهم سازم.
کتاب در چهارده فصل نگاشته شده است:
تاریخ مهر و حکاکی
از مهر تا انگشتری
مهر از آغاز دوره هخامنشی تا پایان دوره ی ساسانی
خط کوفی، خطوط ششگانه و مهرهای دوران اسلامی
مهر و سیرتکاملی خط و خوشنویسی در عصر ایلخانی
مهرهای دوران تیموری و صفوی
مهر در دوره قاجار
معرفی حکاکان بزرگ و نحوه ی کار آنان
هنر سجع سازی مهر
سجع مهر برخی از پادشاهان
سجع مهر برخی از رجال و شاهزادگان
مهرهای اماکن متبرکه، علمای اسلامی، مراجع تقلید، و هنرمندان
مهر در کشور عثمانی و شبهه قاره هند
فرهنگنامه مهر و حکاکی در شعر و ادبیات فارسی
همچنین مؤلف نکات تکمیلی خود را در قالب سخن آخر گنجانده و تقریظ هایی که صاحب نظران بر این اثر و دیگر آثار مرتبط وی نگاشته اند را نیز در انتهای اثر درج نموده است.
کتابنامه و نمایه های مفصل 144صفحه ای آخرین بخش اصلی این کتاب را تشکیل می دهد. این نمایه شامل نمایه متن و سجع مهرها، نمایه مهر صحافان، نمایه مهر وقف کتابخانه ها، نمایه مهرهای قرآنی، نمایه نام ها، نمایه مکان ها، نمایه حکاکی و زمینه های وابسته است.
درآمد آیدین آغداشلو بر کتاب:
«هنر طراحی و حکاکی مُهرها، از اصیل ترین هنرهای ایرانی ــ چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام ــ بوده است و در هر دورانی به صورت آیینه ای تابان و راستگو، مفهوم و معنای انسان روزگار خود را منعکس و حتی در دشوارترین ایام تاریخی، سیاسی، اجتماعی و هنری نیمة دوم قرن سیزدهم هجری قمری نیز همچنان ــ به یمن هنرمندانی بزرگ و یگانه ــ نقش و وظیفة خود را ایفا کرده است...
حکاکی مُهرها سابقه و عمری بیش از شش هزار ساله دارد و به حق، سرآغاز هنر گرافیک و نشانه سازی در تاریخ فرهنگ بشری است، هنری که به خاطر ذات و جوهر « تکثیر»ی خود توانست به صورت یک ضرورت در پهنة روابط اجتماعی و اقتصادی انسان به ظهور درآید و تا قرن گذشته، هر سندی را اعتبار بخشد. اما جنبة مصرفی آن، مانع کار خلاقه و شگفت انگیز استادان این هنر نشد. آنها مانند هر هنرمند ایرانی دیگری، همیشه در جستجوی آفاق رفیع معنوی، آن را بر صدر نشاندند و اولویت دادند. مهارت فنی و چیره دستی این هنرمندان، مخصوصاً در یک هزار سال گذشته، هنری اعجاب آور را به نمایش گذاشت که هنرمند حکاک می توانست زیباترین و بی نقص ترین نوشته های خوشنویسی شده را، آن هم در موارد بسیاری به طور معکوس، بر روی سنگ بنشاند و آراستگی و کمال خیره کننده ای حاصل دهد. این حکاکان قدیمی و استادان فروتن، هنری را دنبال کردند و تبلور دادند که تقریباً به نحوی مساوی، در اختیار قشرهای گوناگون جامعه قرار می گرفت و از پادشاه تا یک معلم ساده را پوشش می داد. طبیعتاً «مُهرهای سلطنتی» از امتیاز ویژة به کارگرفتن استادان برجسته و یگانه برخوردار می شدند، اما همین استادان شریف، هیچگاه هنر و کارشان را منحصراً در اختیار عالی مقامان دورانشان قرار نمی دادند و بسیاری از عالی ترین آثارشان به سفارش علاقه مندان و هنردوستانی که به این هنر عشق می ورزیدند پدید می آمد.
کتاب حاضر که به همّت یکی از سخت کوشترین محققین این رشته فراهم آمده است، در عین حال، از دانش و بصیرت گستردة مؤلف در دیگر زمینه های هنرهای رایج پس از آغاز اسلام در ایران برخوردار شده است و علاقة دیرین ایشان در این زمینه و مخصوصاً در حوزة خوشنویسی ایرانی، به گستردگی دیدگاه و پربار شدن این تألیف کمک بسیار کرده است. قرائت نوشته های پیچیده ای که بر سطح ظریف و محدود مُهرها نقش بسته است، خود نیاز به خبرگی خاصی داشته است که الحق از عهدة ایشان و شاید تنی چند از دیگر متخصصان باقیمانده برمی آمد و تعقیب و رمزگشایی نوشته های پیچیده و درهم تنیده و هنرنمایی بدیع طراحان و حکاکان گذشته، خود فضیلت و مهارتی است قابل تحسین و ستایش».
