خاطرات ممتحن الدوله

مروری بر کتاب

زندگینامه اولین مهندس آرشیتکت ایران دردوره ناصرالدین شاه

میرزا مهدی خان شقاقی ملقب به ممتحن الدوله اولین مهندس معمار (آرشیتکت) ایران است. وی در سال ۱۲۶۳ ه. ق. (۱۲۲۳ ه. ش/ ۱۸۴۳ م.) در تهران، محله سنگلج که مرکز سلطنت آن زمان تهران بود متولد شد. پس از چند سال تحصیل در مکتب سرخانه و در مدرسه دارالفنون جدیدالتأسیس در سال ۱۲۷۶ ه. ق.

بر اثر یک سلسله اتفاقات خانوادگی به دستور شخص «ناصرالدین شاه» با اولین هیأت محصلین به پاریس اعزام شد و پس از اتمام تحصیلات متوسطه و اخذ گواهینامه مهندسی معماری در مدرسه عالی «اکل نورمال سوپریور دوپاری» و دانشکده معماری (آرشیتکتور) پاریس در سال ۱۲۴۳ ه. ش. (۱۸۶۴ م.) به ایران بازگشت.

از جمله آثار مشهور وی می‌توان به ساختمانهای مسجد سپهسالار (شهید مطهری فعلی)، مجلس شورای ملی، پارک اتابک و قصر فیروزه اشاره کرد که طراحی و نقشه‌کشی آنها را شخصأ انجام داده و در اتمام آنها نظارت نموده‌است. میرزا مهدی خان شقاقی (ممتحن الدوله) در خاطرات خود در مورد چگونگی نیل به لقب ممتحن الدوله می‌نویسد که به علت ترجمه و تألیف کتاب حقوق بین‌المللی و نیز تشویق وزارت خارجه به افتتاح مدرسه علوم سیاسی و نوشتن پروگرام این مدرسه با همکاری «سعدالدوله» به لقب ممتحن الدوله و عنوان جنابی مفتخر و به دریافت مبلغ هشتصد تومان اضافه مواجب و رتبه امیر تومانی نایل شد و بعدأ دارای نشان و تمثال ناصرالدین شاهی گردید.

وی در تمام مدت وزارت امور خارجه «قوام‌الدوله» مقام مستشاری داشت و در سفر ناصرالدین شاه به اروپا ملتزم رکاب بود. در سفر اول «مظفرالدین شاه» به اروپا نیز در رکاب بود ولی از پترزبورگ مأمور کمیساریای راه انزلی به تهران شد. وی تا مدتها بعد مقام مستشاری وزارت خارجه را حفظ کرد.

خاطرات و سفرنامه‌هاى ایران مجموعه‌اى است که پایهء انتشار آن هشت‌سال پیش ازین با نشر روزنامهء خاطرات اعتماد السلطنه توسط مؤسسهءانتشارات امیرکبیر گذاشته شد و از همان اوقات در نظر گرفته شده بودکه آثار دیگرى از همان سنخ به تدریج تهیه و چاپ شود...اما مدتى این‌مثنوى تأخیر شد،تا اینکه روزنامهء اخبار مشروطیت و انقلاب ایران تألیف‌سید احمد تفرشى حسینى(تمجید السلطان)به همان اسلوب و منوال به چاپ‌رسید.اینک سومین کتاب ازین مجموعه که یادداشتهاى میرزا مهدى خان‌ممتحن الدولهء شقاقى است در دسترس علاقه‌مندان به اخبار و احوال‌و اوضاع عصر قاجارى قرار مى‌گیرد.

بدین‌ترتیب نوشته‌هاى کمرنگ مرکبى مرحوم ممتحن الدوله به‌صفحات روشن چاپى تبدیل شد و روایت خاطرات ممتحن الدوله بدین‌صورت که انتشار مى‌یابد از یادداشتهاى مفید و قابل استفاده در خصوص‌روزگاران ناصرى تا اواخر عهد قاجارى براى محققان آینده خواهد بود.

از سراسر اثر نیک مشهودست که نویسنده در بیان احوال خود قصدآن نداشته است که به خلاف‌گویى و گزافه‌سرایى بپردازد.یعنى ازشیوه‌هایى که مرسوم خاطرات‌نویسان روزگار ماست حتى المقدور به‌دور مانده است.اگر خاندانش این نوع حقیقت‌گویى را نمى‌پسندند محققان تاریخ برداشت او را درین زمینه تحسین خواهند کرد.

«ذکر تاریخ گذشته از واجباتست بخصوص در موردملّت هائى که افتخار داشتن تاریخ کهن ملّى را دارند. جوانان باید بدانند که مردم گذشته چه فداکاری ها کرده و چه وظیفهء حسّاس و فوق العاده به عهدهء آنهاست.» محمدرضا شاه پهلوی

«ذکر تاریخ گذشته از واجباتست بخصوص در موردملّتهائى که افتخار داشتن تاریخ کهن ملّى را دارند. جوانان باید بدانند که مردم گذشته چه فداکاریهاکرده و چه وظیفهء حسّاس و فوق العاده بعهدهءآنهاست.»
از سخنان محمدرضا شاه