دَشت مُغان نام جلگهای است در شمالیترین قسمت استان اردبیل در شمال باختری ایران. مغان جلگهای است در ساحل جنوبی رود ارس و غرب دریای خزر که قسمت عمده آن در جمهوری آدربایجان و بخشی نیز شمالیترین قسمت استان اردبیل در شمال غربی ایران را تشکیل دادهاست.
آذربایجان در تحولات تاریخی ایران قبل و بعد از اسلام از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. حضور رهبران دینی ایران قبل از اسلام در این خطه و وجود آتشگاههای متعدد زرتشتی گویای اهمیت مذهبی سیاسی و نظامی آن است. رسمیت یافتن تشیع در ایران از این نقطه که خاستگاه صفویه بوده است اهمیت آذربایجان در تشکیل دولت ملی صفویه را حکایت میکند. پس از تشکیل دولت شیعی صفوی، آذربایجان اهمیت بیشتر یافت.
از یک سو در تصادم مداوم با امپراتوری ترکان عثمانی بود و از سوی دیگر با امپراتوری روسیه تزاری نیز از اواخر صفویه مواجه گردید. حضور عشایر ترک زبان قزلباش و سپس ساماندهی ایشان در اتحادیه شاهسونها توسط شاه عباس اول از وجوه دیگر اهمیت آذربایجان است.
استقرار نقش تاریخی این عشایر در غرب آذربایجان در تحولات ایران و دفاع از هویت ایران اسلامی موضوعی مهم در تاریخ تحولات شمال شرقی ایران است که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته بود. در رفع این نقیصه و کاستی خوشبختانه یکی از محققان آذری سخت کوش و جوان با زحمات بسیار و مراجعه به منابع معتبر تاریخ دشت مغان را تدوین نمودهاند . ضمن قدردانی از زحمات مؤلف محترم به معرفی این کتاب ارزشمند میپردازیم.
کتاب تاریخ دشت مغان در ده فصل مدون گردیده است . در فصل اول و دوم ضمن آشنایی خوانندگان با جغرافیای طبیعی و انسانی و اقتصادی دشت مغان اهمیت دشت مغان در دوره ایران باستان مورد بررسی قرار میگیرد. از جمله جایگاه مذهبی این خطه در دین باستانی ایرانیان در فصل سوم تاریخ دشت مغان در سده های اسلامی از فتح به دست مسلمانان تا جنگ اسپهبد مغان با وهسودان روادی را در برگرفته است.
در فصل چهارم اوضاع سیاسی اجتماعی مغان از قرن پنجم تا سیزدهم هجری بررسی میشود که شامل مباحثی چون ورود ترکمانان به دشت مغان، دشت مغان در عهد مغولان، دشت مغان در دوره صفویه نقش عشایر منطقه در جنگ چالدران، دشت مغان در دوره افشاریه و تاج گذاری نادرشاه در آنجا میشود.
فصل پنجم از فصول مهم کتاب بوده که به بررسی تاریخ دشت مغان و عشایر شاهسون در دوره قاجاریه پرداخته است. نقش شاهسونها در جنگهای ایران و روس، جنگهای خراسان و هرات، جنگهای خلیج فارس، شاهسونها و مشروطیت، درگیری شاهسونها با روسها، جنگ جهانی اول و دشت مغان از جمله مباحث این فصل مهم است.
عشایر شاهسون همچون سایر ایلات ایران طبعی سرکش و رشادتی تمام داشته اند و همچون سایر عشایر در فقدان حکومتهای مقتدر از خودسری فروگذار نمیکردند در عصر مشروطه با این وضعیت که نیروهای روسی هم وارد آذربایجان شده بودند در نتیجه دسیسه بیگانگان و عوامل آنها چون رشیدالملک از یک سو و سوء تدبیر و خشونت مجاهدان تبریزی به سرکردگی ستارخان از سوی دیگر موجب گردید اردبیل توسط عشایر شاهسون به سرکردگی رحیم خان غارت گردد و این غارت درست در راستای منافع استعماری روسیه جهت توسعهطلبی در آذربایجان و تجزیه ایران تا قزوین بود.
خوشبختانه پیرامون این موضوع هم در این کتاب و هم کتاب ریچارد تاپر با عنوان تاریخ سیاسی اجتماعی شاهسونهای مغان بحث مبسوطی شده است . نگارنده نیز بر اساس اسناد وزارت امورخارجه تألیفی زیر چاپ دارد با عنوان تحولات اردبیل و پیرامون از مشروطه تا جنگ جهانی اول که با انتشار آن اطلاعات در مورد تحولات منطقه و نقش عشایر شاهسون و به ویژه دسیسه های عوامل روسیه جهت توسعهطلبی آشکارتر خواهد شد.
همین عشایر شاهسون که در ضعف حکومتها خودسری میکرده اند، وقتی پای روسیه و اشغال ایران به میان آمد نقش تاریخی خود را به درستی ایفا کردند و مقاومت جانانه آنها در برابر اشغالگران روسی و عوامل داخلی آنها برگهای زرین تاریخ این منطقه است که شایسته تدوین داستانها و فیلمهای متعددی بر اساس روایتهای شفاهی و مکتوب میباشد.
در فصل مهم بعدی کتاب اوضاع سیاسی ـ اجتماعی مغان در دوره پهلوی بررسی میشود. نقش عشایر شاهسون در جهاد بر ضد بلشویکها به فرمان میرزا علیاکبر آقا، قیام در برابر تعدیات مأموران پهلوی، مبارزات جانانه عشایر غیور ایراندوست شاهسون با بیگانگان روسی و عوامل سرسپرده آنها یعنی فرقه دمکرات از فرازهای این فصل میباشد. محقق محترم در این فصل با استفاده از اسناد و مدارک داخلی و خارجی گوشه های مهم از بیگانه ستیزی غیور مردان شاهسون را تصویر نموده است. مبارزات سید بخاص با حزب توده، مخالفت حاجی میر منصور منصوری و شیخ حسن برزندی از آن جمله است.
بر اساس اسناد و مدارک موجود مشخص میشود روسها برای همراهی عشایر شاهسون با عوامل سرسپرده خود اهمیت خاصی میداده اند. احضار برخی از سران عشایر به باکو و حضور عوامل سیاسی شوروی در منطقه و تهدید و ارعاب عشایر ، برای این منظور صورت گرفته است. مبارزات عشایر دشت مغان با بیگانگان ریشه در مبارزات آنها در گذشته بر ضد ترکان عثمانی، روسهای تزاری در عصر مشروطه و بعد از آن دارد. در همین بخش شکلگیری انقلاب اسلامی در شهرهای مغان نیز مورد بررسی قرار گرفته است.
در فصل هفتم شهرهای باستانی و تاریخی دشت مغان معرفی گردیده و در فصل بعد علما و بزرگان دینی خاندانهای مهم مذهبی و روحانی که بسیاری در تبریز و اردبیل و شهرهای دیگر مستقر گردیدهاند. در فصل نهم سلاطین و امرای دشت مغان معرفی شده است و در فصل دهم که همچون فصول دیگر از فصول مهم و ارزشمند کتاب است به معرفی و شرح حال بزرگان و مشاهیر عشایر شاهسون (ایلسون) پرداخته شده است.
انتشار چنین اطلاعاتی که بسیاری برای اولین بار ارائه میگردد بر اهمیت کتاب تاریخ دشت مغان افزوده است. ارائه تصاویری از رجال و شخصیتهای منطقه، برخی آثار باستانی و به ویژه ارائه اسناد خطی که شامل فرمانهای پادشاهان صفوی و قاجاری به سران عشایر شاهسون است از وجوه دیگر اهمیت این کتاب ارزشمند است.
فهرست
مقدمه
فصل اول:
آشنایی با جغرافیای طبیعی،انسانی و اقتصادی دشت مغان
موقعیت و حدود موقعیت اقتصادی
فعالیت های صنعتی
ویژگی های انسانی
شهرها و آبادی های فعلی دشت مغان
فصل دوم:
دشت مغان در دوره باستان
پیدایش تمدن در دشت مغان
اقوام و قبایل باستانی دشت مغان
ورود قبایل آریایی به دشت مغان
نقش مغان در تشکیل نخستین دولت ایرانی
موقعیت مغان در دوره هخامنشیان
موقعیت مغان در دوره اشکانیان
دشت مغان در عصر ساسانیان
جایگاه روحانیون(مغان)در عهد ساسانی
و ....