تابیاست به زبان فارسی در پزشکی نوشتهٔ اسماعیل جرجانی. آغاز تألیف آن ۵۰۴ قمری بودهاست. کتاب تقدیم به قطبالدین محمد خوارزمشاه است. ذخیرهٔ خوارزمشاهی بزرگترین کتاب پزشکی به زبان فارسی بود که تا بدان تاریخ نوشته میشد. جرجانی خود در باب تفصیل کتاب در مقدمهٔ اثر گوید:و خاصیت این کتاب تمامی است از بهر آنکه قصد کرده آمدهاست تا اندر هر بابی آنچه طبیب را اندر آن باب بباید دانست از علم و عمل به تمامی یاد کرده آید و معلوم است که بر این نسق هیچ کتابی موجود نیست.[...] و این کتاب چنان جمع کرده آمدهاست که طبیب را اندر هیچ باب به هیچ کتاب دیگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتابهای بسیار، خاطر پراکنده نشود.
ذخیرهٔ خوارزمشاهی در نه بخش و یک تتمه است که هر یک کتابی است. محتوای کتابها به بیان نویسنده چنین است:
اندر شناختن حد طب و منفعت آن و شناختن گوهر تن مردم و چه چیزی و چگونگی او و شناختن مایهها و خلطها و مزاجها و احوال و عادتها و تشریح اندامها و یادکردن قوتهای اندامها
اندر شناختن حالهای تن مردم از تندرستی و بیماری و انواع و اعراض و اسباب آن و شناختن نبض و تفسره و شناختن احوال هر چه از تن مردم بیرون آید چون عرق و نفث و بول و غایظ.
اندر نگاه داشتن تندرستی و تدبیر هوا و مسکن و شناختن احوال آبها و تدبیر آنها و تدبیر طعام و شراب و تدبیر خواب و بیداری و تدبیر حرکت و سکون شناختن احوال کسوتها و عرها و افرمها و به کار داشتن روغنها و تدبیر قی کردن و داروی مسهل خوردن و تدبیر فصل و حجامت و دیوجه و حقنه و شیاف و تدبیر اعراض نفسانی چون شادی و اندوه و اندیشه و غیر آن و همچنین تدبیر حالهای که اندر تن مردم پدید آید و پدید آمدن آن نشان بیماری باشد … و تدبیر پروردن طفلان و تدبیر پیران و تدبیر مسافران. …
اندر استخراج مرض یعنی شناختن هر بیماریی که کدام بیماریاست و همچنین شناختن نضج و بحرانها و شناختن حال بیمار که چگونه خواهد شد…
اندر یادکرد نتب و احوال و اسباب و علامات و اقسام و انواع آن و علاج آن
اندر علاج بیماریهای اندامها از سر تا پای
اندر علاج آماسها و ریشها و تدبیر شکافتن و داغ کردن و علاج اندامی که تباه شود و تدبیر شکستگی و آزردگی و زخم و مانند آن
اندر تدبیر پاکیزگی و آراستگی ظاهر تن و بشره مردم که آن را زینت گویند
اندر انواع زهرها و پادزهرها
اندر آغاز کردن قرابادین که تتمه ذخیرهاست.
تا کنون دست کم ۴ چاپ حروفی (۳ چاپ نیمه کاره و یک چاپ کامل) از ذخیره خوارزمشاهی منتشر شدهاست اما هیچیک از آنها ویژگیهای چاپی مناسب را ندارد.
زینالدین ابوالفضائل اسماعیل بن حسین جرجانی معروف به سید اسماعیل پزشکی ایرانی[۱] بود که به عربی و فارسی مینوشت. او در ۴۳۴ قمری از جرجانیه در جنوب دریایچه آرال و ساحل جیحون به دنیا آمد و در دربار خوارزم برآمد و در ۱۱۳۵–۱۱۳۶میلادی مطابق با ۵۳۱ قمری، در مرو درگذشت.اهمیّت آثار سیّد اسماعیل جرجانی در این است که پس از چند سده که مجموعههای بزرگ پزشکی همچون کامل الصّناعه علی بن عبّاس مجوسی اهوازی و الحاوی و المنصوری محمّد بن زکریّای رازی و قانون ابن سینا به زبان عربی در دسترس جویندگان علم پزشکی بود آثار جرجانی با زبان فارسی جلوهای خاص به خود گرفت و آنان که عربی نمیدانستند به آسانی میتوانستند از این آثار بهرهمند گردند. جرجانی برای اینکه امر را بر جویندگان علم دشوار نسازد کوشید تا اصطلاحات عربی را هم همپایه مصطلحات فارسی در آثار خود بیاورد و در آغاز ذخیره تصریح میکند به اینکه: «اگرچه این خدمت به پارسی ساخته آمده است لفظهای تازی که معروف است و بیشتر مردمان معنی آن دانند و بتازی گفتن سبکتر باشد آن لفظ هم بتازی یاد کرده آمد تا از تکلّف دورتر باشد و بر زبانها روانت
وی رسالهٔ طبی مفصلی به فارسی نوشت به نام ذخیره خوارزمشاهی، که احتمالاً اندکی پس از ۱۱۱۰میلادی، برای قطبالدین محمد (پادشاهیاش از ۱۰۹۷ تا ۱۱۲۷میلادی)، تألیف شدهاست. احتمالاً این نخستین دائرةالمعارف طبی بود که به جای عربی به فارسی نوشته میشد و از کتب پایه و جامع در پزشکی سنتی امروز است.
ذخیره شامل قریب ۷۵۰۰۰۰ واژه، در نه کتاب (۷۵ باب، ۱۱۰۷ فصل) است، و کتاب دهمی به نام کتاب قرابادین بعداً بدان ضمیمه شدهاست. برای جانشین قطبالدین، اتسز (پادشاهیاش از ۱۱۲۷ تا ۱۱۵۶میلادی)، رساله دیگری نوشت به نام اَغراض الطب که (بیشتر براساس ذخیره بود) و در حدود ۱۱۲۷–۱۱۳۵میلادی، به اتمام رسید. خلاصهای از ذخیره را مترجم ناشناسی به عبری ترجمه کرد. این امر بسیار مهم است، چون از آثار طبی فارسی عملاً هیچ ترجمهٔ دیگری به عبری وجود ندارد.